Từ nền móng trong nghiên cứu về chất phóng xạ...

Tại Việt Nam, Đảng và Nhà nước ta đã sớm chủ trương đào tạo đội ngũ khoa học hạt nhân. Sau khi thống nhất đất nước, Viện Nghiên cứu hạt nhân (sau này là Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam) được thành lập đánh dấu giai đoạn mới tập trung đẩy mạnh ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình, thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu triển khai với các bộ, ngành có nhu cầu ứng dụng năng lượng nguyên tử. Năm 1977, Việt Nam khôi phục vai trò thành viên Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) và được tiếp nhận chương trình hợp tác viện trợ kỹ thuật. Đến năm 1984, lò Đà Lạt được khôi phục và nâng công suất gấp đôi, tập trung sản xuất chất phóng xạ chẩn đoán và điều trị trong y tế và nghiên cứu phân tích mẫu quặng địa chất, mẫu sinh học, nông nghiệp và môi trường.

Ông Võ Văn Thuận, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân cho biết: Trung tâm Kỹ thuật hạt nhân Thành phố Hồ Chí Minh là nơi bắt đầu thực hiện phương pháp chụp ảnh phóng xạ kiểm tra chất lượng cầu đường và công trình xây dựng, kiểm tra không phá hủy trong công nghiệp. Phương pháp đồng vị hạt nhân được ứng dụng đánh giá nước ngầm cho khu vực Đồng bằng sông Cửu Long... Tại Hà Nội, Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân nghiên cứu phân tích mẫu địa chất môi trường, phát triển và ứng dụng trong các ngành công nghiệp khác. Đặc biệt, bằng kỹ thuật kiểm xạ môi trường đã theo dõi diễn biến tai nạn Chernobyl và Fukushima. Từ năm 1990, Trung tâm chiếu xạ Hà Nội tiếp nhận nguồn phóng xạ gamma bán công nghiệp đầu tiên do Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế tài trợ để triển khai các quy trình chiếu xạ bảo quản lương thực thực phẩm, đẩy mạnh ứng dụng năng lượng nguyên tử trong y tế và các ngành công nghiệp…

Theo ông Võ Văn Thuận, điện hạt nhân được coi là ứng dụng quan trọng nhất của ngành năng lượng nguyên tử, do đó Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam đã bắt đầu nghiên cứu quy hoạch điện hạt nhân với Chương trình nghiên cứu Kỹ thuật hạt nhân KC-09. Trên cơ sở dự báo, nghiên cứu, đến năm 2002, Thủ tướng đã thành lập tổ công tác Chính phủ chỉ đạo nghiên cứu tiền khả thi dự án nhà máy điện hạt nhân đầu tiên và lập chiến lược phát triển đồng bộ ứng dụng năng lượng nguyên tử. Năm 2006, Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình và sau đó, Quốc hội thông qua Luật Năng lượng nguyên tử năm 2007, tạo hành lang pháp lý thúc đẩy mạnh mẽ ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình.

… đến ứng dụng năng lượng nguyên tử, hạt nhân

Ông Võ Văn Thuận, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân nhấn mạnh: Ứng dụng năng lượng nguyên tử trong các ngành, lĩnh vực đã khẳng định vai trò quan trọng trong đời sống cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội. Đặc biệt, trong ngành Y tế, từ chỗ chỉ chụp X quang và xạ trị Cobalt, đến nay Việt Nam đã có 85 máy gia tốc xạ trị ung thư chiếu ngoài và một số máy xạ trị áp sát, gần một vạn đơn vị X quang, 400 máy chụp cắt lớp tia X, 40 máy cắt lớp SPECT và PET kèm 7 máy gia tốc nhỏ phối hợp với lò Đà Lạt sản xuất dược chất phóng xạ. Các thiết bị phân bố trong cả nước tại gần 100 trung tâm ung bướu và y học hạt nhân. Việt Nam đã đạt tiến bộ trong hiệu chuẩn quản lý chất lượng nguồn xạ trị và các máy chẩn đoán y học hạt nhân, nâng cao chất lượng đảm bảo sức khỏe người dân. Năng lực xạ trị ung thư đáp ứng gần 60% nhu cầu, ngoài ra hơn 30% các bệnh tim mạch, nội tiết, rối loạn chuyển hóa… được chẩn đoán sớm bằng y học hạt nhân.

Tuy nhiên, theo ông Võ Văn Thuận, y học hạt nhân là một ngành chuyên môn khó, Việt Nam hiện còn rất thiếu bác sĩ và chuyên gia y-vật lý bức xạ trình độ cao để có khả năng thụ hưởng công nghệ hiện đại trong chăm sóc sức khỏe. Bên cạnh đó, đối với người dân thu nhập thấp, việc tiếp cận y học hạt nhân cũng còn hạn chế nên Nhà nước đang hướng tới giải quyết thông qua mở rộng bảo hiểm y tế và hạ giá thành thiết bị...

Ngoài ra, trong quá trình thúc đẩy ứng dụng năng lượng nguyên tử vì hòa bình, các chuyên gia nông nghiệp bằng đột biến phóng xạ đã tạo ra hơn 80 giống cây trồng mới, trong đó có 55 giống lúa có năng suất và chất lượng cao như lúa ST-25 nổi tiếng được tạo ra từ nguyên liệu có đột biến phóng xạ, nay trở thành thương hiệu hàng đầu thế giới. Ngành năng lượng nguyên tử đã chuyển giao thành công công nghệ bức xạ sang quy mô thương mại. Đến nay cả nước có 23 Trung tâm chiếu xạ công nghiệp, phần lớn là các doanh nghiệp tư nhân với 8 nguồn gamma và 15 máy gia tốc electron để bảo quản thực phẩm và khử trùng dụng cụ y tế chủ yếu cho nhu cầu xuất khẩu. Một số chế phẩm từ chiếu xạ được thử thành công làm thức ăn chăn nuôi thủy hải sản hoặc trong bảo vệ thực vật thay cho các hóa chất độc hại. Gần đây kết quả thử nghiệm quy mô pilot diệt ruồi hại quả thanh long bằng triệt sản chiếu xạ có thể áp dụng diện rộng cho các vùng chuyên canh hoa quả xuất khẩu. Ngoài ra, các kỹ thuật đa dạng như phóng xạ, đồng vị đánh dấu đã được áp dụng không chỉ trong quản lý tài nguyên nước ngầm, mà còn kiểm tra ô nhiễm nguồn nước và an toàn đê đập thủy lợi, đánh giá dự báo xói mòn vùng núi và trung du…

Ông Trần Chí Thành, Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam cho biết: Trong giai đoạn mới, ngành năng lượng nguyên tử Việt Nam sẽ phát triển theo chiều sâu, từng bước làm chủ các công nghệ cốt lõi, tiến tới tự thiết kế chế tạo các thiết bị lớn có nhu cầu sử dụng cao. Để đáp ứng yêu cầu thực tế, việc đào tạo chuyên gia và lực lượng nghiên cứu triển khai trở thành nhiệm vụ cấp bách hàng đầu. Trong chương trình hợp tác với Liên bang Nga, Việt Nam đang tiến hàng xây dựng Trung tâm Khoa học công nghệ hạt nhân mới tại Đồng Nai, dự kiến có một lò phản ứng hạt nhân nghiên cứu với công suất trên 10 MW, tức là gấp 20 lần lò Đà Lạt. Thời gian tới, đề tài nghiên cứu thiết kế ứng dụng lò phản ứng hạt nhân nhỏ thế hệ mới được đưa vào chiến lược khoa học và công nghệ mũi nhọn quốc gia để phục vụ kinh tế đa mục tiêu.

Từ cuối năm 2024 khi Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận chính thức tái khởi động nhằm góp phần bảo đảm cho nền kinh tế phát triển bền vững trong những năm 2030 trở đi, ngành năng lượng nguyên tử cũng bước sang giai đoạn phát triển mới theo chiều sâu. Điều này cho thấy, sứ mệnh của Việt Nam trong việc phát triển, ứng dụng thành công năng lượng nguyên tử không chỉ vì lợi ích kinh tế - xã hội, mà đó sẽ là minh chứng và khẳng định trình độ khoa học và công nghệ đất nước.