Hình ảnh thần khỉ có nhiều hình dạng, thường là với một đầu, hai cánh tay và một cái đuôi dài vòng lên đầu. Thần khỉ thường có khuôn mặt khỉ và một cơ thể người khỏe mạnh, vạm vỡ. Hanuman là nhân vật quan trọng trong sử thi Ramayana, một hình mẫu tận tâm, trung thành hết mực.

Theo truyền thuyết, thần khỉ là con của nam thần Shiva và nữ thần Parvati. Hai vị thần một lần đã quyết định biến đổi thành khỉ và vào khu rừng rậm ở Himalaya phiêu lưu. Rồi thần Parvati mang trong mình giọt máu của thần Shiva. Do họ đang ở hình dạng loài khỉ nên tất nhiên khi thụ thai đứa con của họ cũng sẽ là một con khỉ. Không muốn đi ngược lại quy luật tự nhiên, thần Shiva đã ra lệnh cho thần gió Vayu mang nhi bào của mình từ dạ con của thần Parvati và cấy vào trong dạ con của một con khỉ cái tên là Anjana vốn đang cầu khấn có một đứa con trai.

Cũng có một dị bản khác về nguồn gốc của thần khỉ Hanuman. Khi thần bảo hộ Vishnu hóa thân thành người đẹp tuyệt trần Mohini, sắc đẹp và sự quyến rũ của Mohini ấn tượng đến mức thần Shiva không thể kiềm chế bản thân. Thần gió Vayu đã mang tinh dịch của thần Shiva và cấy vào dạ con của con khỉ Anjana. Kết quả là khi Anjana sinh ra một đứa con đặc biệt: Thần khỉ Hanuman. Sự chào đời của thần khỉ có hai đặc điểm khác thường: Sinh ra thần Hanuman đã mặc một cái khố - đây là dấu hiệu sớm của một cuộc đời khổ hạnh, xa rời sắc dục. Ngoài ra, thần khỉ Hanuman vừa lọt lòng đã đeo đôi khuyên tai tinh xảo.

Lý giải về đôi khuyên tai, người Ấn Độ có cả một huyền thoại như sau: Vào thời điểm Hanuman sắp chào đời, vua khỉ là Vali - một con khỉ đực khỏe như vâm và không có đối thủ. Khi Vali biết rằng khỉ cái Anjana sắp sinh một đứa con có thể là một đối thủ tiềm tàng, Vali đã quyết định giết thai nhi khi còn trong bụng mẹ. Hắn tạo ra một vật phóng làm bằng 5 thứ kim loại là vàng, bạc, đồng, sắt và thiếc. Khi khỉ mẹ đang ngủ, Vali đã đâm vật đó vào dạ con của khỉ mẹ. Một thai nhi bình thường có thể đã chết nhưng đó không phải là số phận của thai nhi mang dòng dõi của thần Shiva. Khi vật bằng kim loại chạm vào cơ thể bé nhỏ của Hanuman, nó đã tan chảy và biết thành đôi khuyên tai. Đeo trên tai chiến lợi phẩm của trận chiến đầu tiên từ khi chưa chào đời, thần khỉ Hanuman đã bước vào thế giới một cách vinh quang.

Thần khỉ Hanuman không phải là một đứa trẻ bình thường. Hanuman rất hiếu động, mạnh mẽ, đầy sức sống và tò mò. Hanuman được trời phú cho sức mạnh phi thường. Một lần, cậu nhầm mặt trời là một trái cây chín mọng (khỉ thường thích trái cây chín đỏ) và lao lên trời để cố gắng hái. Tuy nhiên, trên đường đi, cậu nhìn thấy con rồng Rahu đang ăn mặt trời và gây ra nhật thực. Tưởng rồng Rahu là một con sâu, Hanuman đã lao tới và tìm cách bắt.

Cuống cuồng chạy trốn, Rahu ẩn trong nhà của thần sấm Indra. Thần Indra cầm vũ khí, cưỡi voi trắng Airavata và đi tìm Hanuman để kiềm chế hành động của cậu. Bầu trời nổi sấm sét đùng đùng khi thần Indra nổi giận. Tuy nhiên, Hanuman không hề run sợ. Hanuman còn tưởng voi Airavata là một đồ chơi và túm lấy vòi voi, nhảy lên lưng nó. Bị đứa trẻ tinh nghịch đùa cợt, thần Indra dùng vũ khí giáng vào người Hanuman khiến cậu bị thương và rớt nhanh xuống đất. Thần gió Vayu, được coi là cha của Hanuman cùng với thần Shiva, ngay lập tức lao ra cứu và bắt được cậu giữa không trung. Hình ảnh cậu con trai cưng nằm bất động trên đôi tay khiến thần gió nổi giận. Ông đã thổi bạt và hút mọi không khí trên vũ trụ để cho tất cả những kẻ đã làm hại Hanuman bí thở mà chết.

Vũ trụ hoảng loạn. Không có không khí, cuộc sống bị đe dọa. Các vị thần nhận ra hành động điên rồ của họ và đã tới gặp thần gió Vayu xin ông tha thứ. Để sửa chữa sai lầm, họ ban phước và sức mạnh cho Hanuman, mong cậu sống trường thọ, nhanh và mạnh hơn tất cả, không bị thương trước bất kỳ loại vũ khí nào, lửa không thể chạm tới người, cái chết cũng phải tránh xa. Thần Brahma kết thúc lễ ban phước bằng cách ban cho Hanuman sức mạnh hơn cả thần Vayu và Garuda, nhanh hơn cả cơn gió mạnh nhất. Nguôi giận, thần Vayu thổi không khí trả lại cho vũ trụ và Hanuman trở về với cha mẹ.

Khi lớn lên, thần Hanuman muốn học và đã chọn thần mặt trời Surya làm thầy. Hanuman nói: “Người nhìn thấy mọi thứ trong vũ trụ và người biết mọi thứ cần biết. Hãy nhận con làm học trò”. Thần Surya ngần ngại: “Ta không có thời gian. Ban ngày ta đi khắp bầu trời còn ban đêm ta quá mệt nên không làm gì được”.

Hanuman vẫn chưa từ bỏ: “Vậy hãy dạy con khi người đi khắp bầu trời vào ban ngày. Con sẽ bay trước cỗ xe của người, đối diện với người từ bình minh cho đến chập tối”. Ấn tượng trước sự hăng hái và quyết tâm của Hanuman, thần Surya nhận Hanuman làm học trò.

Vậy là ngày ngày Hanuman bay trước cỗ xe của thần mặt trời, chịu đựng ánh sáng khủng khiếp phát ra cho đến khi Hanuman thành thạo 4 pho sách kiến thức (kinh Vệ Đà), 6 hệ triết học Ấn Độ, 64 loại hình nghệ thuật và 108 thuật huyền bí. Khi lĩnh hội mọi thứ muốn học, đã đến lúc Hanuman trả công dạy dỗ của thần mặt trời. Tuy nhiên, thần Surya nói rằng việc chứng kiến học trò chăm chỉ học tập đã là trả công rồi. Hanuman vẫn một mực muốn trao cho thầy một vật để bày tỏ lòng biết ơn. Thần Surya đã đề nghị Hanuman chăm sóc cho con trai mình là Sugriva vốn là anh trai cùng cha khác mẹ với Vali - vua khỉ. Từ đó, Hanuman đồng hành cùng Sugriva - người sau này thành vua khỉ.

Thần khỉ trong sử thi Ramayana

Chuyện về thần khỉ Hanuman trong sử thi Ramayana thì người Ấn Độ nào cũng biết. Những câu chuyện đó khuyến khích người đọc biết cách đối diện khó khăn, chinh phục thử thách trong cuộc sống.

Vào thời Ramayana, Hanuman được cử đi do thám trước ở Lanka - thủ phủ của vương quốc vua quỷ hùng mạnh Ravana. Vua quỷ Ravana đã khiêu khích hoàng tử Rama bằng cách bắt cóc người vợ xinh đẹp Sita nhằm kích động một cuộc chiến. Trong thời gian sau đó, thần khỉ Hanuman đã trợ giúp Rama, mang thông điệp hi vọng cho nàng Sita, dẫn đầu đoàn quân khỉ trong trận chiến Lanka, một mình giết chết nhiều quỷ dữ. Hanuman sau đó bị kẻ thù bắt và đã đánh bại chúng bằng quyền năng của mình. Thần khỉ Hanuman trở lại tìm hoàng tử Rama và em trai Lakshmana bị kẻ thù bắt và sắp bị phù thủy Mahiravana tế thần Kali. Hanuman đã tìm cách lừa để Mahiravana tự tế chính bản thân mình. Trí thông minh của Hanuman khiến thần Kali ngưỡng mộ. Nữ thần đã giữ Hanuman làm người gác cửa. Ngày nay, nhiều ngôi đền thờ thần Kali có hình ảnh một con khỉ đứng gác ở cửa.

Sau khi đánh bại vua quỷ Ravana, hoàng tử Rama và vợ Sita lên làm vua và hoàng hậu vương quốc Ayodhya. Hanuman được thưởng công vì lòng dũng cảm nhưng thần khỉ chỉ đề nghị được phục vụ Rama. Thần khỉ là vị tướng yêu thích của Rama từ đó.

Nhờ lòng dũng cảm, kiên trì, sức mạnh và tận tâm, Hanuman được coi là biểu tượng hoàn hảo của sự hi sinh và trung thành. Thờ thần Hanuman giúp người ta đối diện với cái xấu của chính bản thân mình, trao cho con người sức mạnh, lòng dũng cảm để chịu đựng những thử thách trong cả cuộc đời.