Trong 6 cơ quan của Liên hợp quốc - tổ chức đa phương lớn nhất hành tinh với 193 quốc gia thành viên, Hội đồng Bảo an (HĐBA) giữ vai trò đặc biệt quan trọng. 

Cơ cấu tổ chức, chức năng, quyền hạn

Điều 24 của Hiến chương Liên hợp quốc (LHQ) quy định, các nước thành viên LHQ trao cho HĐBA trách nhiệm chính trong việc giữ gìn hòa bình và an ninh quốc tế. Theo đó, HĐBA có thể áp dụng các biện pháp nhằm giải quyết hòa bình các tranh chấp, xung đột và khi cần thiết, có thể sử dụng các biện pháp, kể cả cưỡng chế và vũ lực, nhằm loại trừ các mối đe dọa, phá hoại hòa bình, hoặc các hành động xâm lược. 

HĐBA gồm 15 nước thành viên, trong đó có 5 nước Ủy viên thường trực, thường được gọi là Nhóm P5, gồm: Mỹ, Anh, Pháp, Nga và Trung Quốc. Còn lại là 10 nước thành viên không thường trực (gọi tắt là Nhóm E10) do Đại hội đồng LHQ bầu ra với nhiệm kỳ hai năm trên cơ sở phân chia công bằng về mặt địa lý và có tính tới sự đóng góp của những nước này cho tôn chỉ và mục đích của LHQ và không được bầu lại nhiệm kỳ kế ngay sau khi mãn nhiệm.

10 nước thành viên không thường trực được bầu theo sự phân bổ khu vực địa lý như sau: 5 nước thuộc châu Phi và châu Á; 1 nước thuộc Đông Âu; 2 nước thuộc vùng Mỹ Latinh và Caribe; 2 nước thuộc Tây Âu và các nước khác.

Về cơ cấu tổ chức, HĐBA có các ủy ban và cơ quan chủ chốt sau: 1/Các Ủy ban thường trực: gồm Ủy ban chuyên gia về các vấn đề thủ tục, Ủy ban về các cuộc họp của HĐBA không diễn ra tại trụ sở LHQ và Ủy ban về việc kết nạp thành viên mới; 2/Ban Tham mưu quân sự: Chức năng nhiệm vụ của Ban là tư vấn cho Hội đồng về tất cả các vấn đề liên quan đến các yêu cầu quân sự để bảo vệ và duy trì hoà bình và an ninh quốc tế, việc sử dụng và chỉ huy các lực lượng đặt dưới sự chỉ đạo của Ban; 3/Ủy ban chống khủng bố: Ủy ban này được thành lập theo Nghị quyết 1373 (2001) về một số biện pháp chống lại các mối đe doạ đối với hòa bình và an ninh quốc tế của các hành động khủng bố, nhằm giám sát việc thực hiện nghị quyết này; 4/Các Ủy ban cấm vận: Chuyên thực hiện, giám sát cấm vận của LHQ, gồm các Ủy ban như Ủy ban cấm vận Iraq, Ủy ban cấm vận Lybia… 

Ngoài ra, HĐBA còn có lực lượng, văn phòng kiến tạo hòa bình, các tòa án quốc tế được thành lập theo các Nghị quyết của Hội đồng; các tổ chức, lực lượng chuyên về gìn giữ hòa bình, giám sát ngừng bắn…

Chức năng chính của HĐBA là duy trì hoà bình và an ninh quốc tế. Theo Điều 39 của Hiến chương, HĐBA là cơ quan duy nhất của Liên hợp quốc có quyền quyết định đánh giá thực trạng nguy cơ đối với hoà bình, phá hoại hòa bình hoặc hành động xâm lược, và sẽ khuyến nghị hoặc quyết định các biện pháp cần được tiến hành phù hợp với các Điều 41 và 42, để duy trì hoặc khôi phục hoà bình và an ninh quốc tế. Khi thực thi chức năng này, HĐBA được coi là hành động với tư cách thay mặt cho tất cả các thành viên LHQ. 

Trong khi các cơ quan khác của LHQ chỉ có thể đưa ra các quyết định mang tính khuyến nghị đối với các chính phủ của các quốc gia thành viên, các quyết định và nghị quyết của HĐBA một khi đã được thông qua đều có tính chất ràng buộc và tất cả các thành viên của LHQ đều có nghĩa vụ phải tôn trọng và thi hành.

HĐBA có thể tiến hành điều tra bất cứ một tranh chấp hoặc một tình thế nào có thể dẫn tới những xung đột quốc tế hoặc đe dọa hòa bình và an ninh quốc tế, từ đó đưa ra khuyến nghị về biện pháp, nội dung công việc cần làm để giải quyết những xung đột đó. Hiến chương quy định, tất cả các nước thành viên LHQ phải cam kết cung ứng cho HĐBA, căn cứ theo những thỏa thuận đặc biệt thông qua thương lượng đối với những đề xuất của HĐBA, những lực lượng vũ trang, những trợ giúp và các phương tiện cần thiết khác để duy trì hòa bình và an ninh quốc tế.

Cách thức hoạt động của HĐBA

Hoạt động của HĐBA chủ yếu được thực hiện thông qua hình thức họp, tham vấn. Các hình thức họp tại HĐBA gồm họp chính thức, họp kín và trao đổi không chính thức. Kết quả họp, tham vấn được thể hiện qua các nghị quyết, khuyến nghị được thông qua, hoặc đơn thuần chỉ là tuyên bố của chủ tịch. Thông thường, quy trình được thực hiện qua bước bỏ phiếu, với mỗi thành viên có một phiếu. 

HĐBA có thể triệu tập phiên họp bất thường theo yêu cầu của các quốc gia thành viên LHQ hoặc của Tổng thư ký LHQ khi có những xung đột hoặc những tình huống có khả năng đe doạ hoà bình và an ninh quốc tế. Các cuộc họp của HĐBA có thể được tổ chức tại trụ sở Liên hợp quốc ở New York, Mỹ hoặc ở bất cứ nơi nào ngoài trụ sở mà Hội đồng xét thấy thuận tiện.

Mỗi ủy viên HĐBA phải luôn có một đại diện tại Trụ sở Liên hợp quốc. Chức Chủ tịch HĐBA được luân phiên hàng tháng giữa các nước uỷ viên theo thứ tự vần chữ cái của tiếng Anh.

HĐBA đang có những thay đổi trong phương thức hoạt động, theo hướng giảm các cuộc họp kín và trao đổi không chính thức, thông báo chi tiết chương trình nghị sự các cuộc họp của mình trong các nhật trình của Liên hợp quốc. Ngoài ra, thay vì tiến hành các cuộc họp chính thức, HĐBA thường thiết lập các nhóm làm việc toàn thể ở mức chuyên viên ở các cấp nhằm soạn thảo các dự thảo nghị quyết và tuyên bố của chủ tịch.

Bỏ phiếu là bước quan trọng trong các phiên họp, tham vấn tại Hội đồng. Mỗi thành viên HĐBA có một phiếu. Các quyết định liên quan đến thủ tục được thông qua với số phiếu thuận của ít nhất là 9 trong số 15 thành viên bất kể là thường trực hay không thường trực. Các quyết định về các vấn đề thực chất chỉ được thông qua khi có ít nhất 9 phiếu thuận, trong đó theo Hiến chương phải gồm các phiếu tán thành của tất cả 5 nước thành viên thường trực.

Bất cứ quốc gia nào, dù là thành viên thường trực hay không thường trực, cũng không được phép tham gia bỏ phiếu về các quyết định có liên quan tới các biện pháp giải quyết tranh chấp mà quốc gia đó là một bên liên quan.

Quyền phủ quyết (veto) là điểm rất đặc trưng của HĐBA. Veto là việc một nước thành viên thường trực HĐBA có khả năng ngăn cản việc thông qua một nghị quyết không liên quan đến thủ tục bằng một phiếu chống của mình kể cả khi tất cả 14 nước thành viên còn lại bỏ phiếu tán. Chính điều này khiến HĐBA trong một số trường hợp khó đạt được thống nhất chung, do tính toán, ý định của 5 nước ủy viên thường trực không đồng nhất, ví như tình hình liên quan tới cuộc chiến tại Syria.

Trên thực tế, nếu như một nước ủy viên thường trực không ủng hộ hoặc không muốn biểu thị sự ủng hộ của mình đối với một nghị quyết, đồng thời cũng không muốn ngăn cản việc thông qua nghị quyết, nước đó có thể bỏ phiếu trắng hoặc không tham gia bỏ phiếu, hành động này không bị coi là phủ quyết và nghị quyết vẫn được thông qua. 

Cải tổ HĐBA là vấn đề phức tạp nhất, được thảo luận nhiều nhất và từ lâu, song đến nay đạt ít kết quả nhất. Các nước đồng thuận cần cải tổ HĐBA để tăng tính dân chủ, tính đại diện, thể hiện tương quan lực lượng hiện tại, nhưng chưa thể thống nhất về hai vấn đề cốt yếu nhất mở rộng thành viên thường trực và có hay không quyền phủ quyết đối với thành viên mở rộng này.