Hát xoan đã chính thức được UNESCO bỏ phiếu công nhận đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của thế giới vào lúc 11 giờ trưa ngày 24/11. Qua đó, có thể khẳng định hát xoan sẽ chỉ trường tồn, được lưu giữ và phát huy bản sắc của chính hát xoan khi trở về và sống trong cộng đồng.

Để hát xoan trường tồn

Để phát huy giá trị quý báu của loại hình nghệ thuật này sau khi được công nhận, ông Phạm Bá Khiêm - Phó Giám đốc Sở VH, TT & DL tỉnh Phú Thọ cho biết: Sở đã có một chương trình hành động để bảo tồn và phát huy các giá trị của hát xoan, gồm điền dã và bổ sung tư liệu. Những điệu xoan cổ hiện chỉ còn được lưu giữ ở bốn phường xoan gốc là thôn An Thái, xã Phượng Lâu và thôn Thét, thôn Phù Ðức, thôn Kim Ðái, xã Kim Ðức, TP Việt Trì.

Truyền dạy hát Xoan cho các thế hệ sau tại đình An Thái, xã Kim Đức, thành phố Việt Trì (Phú Thọ). Ảnh: Tiến Dũng - TTXVN

Qua khảo sát cho thấy, tỉnh Phú Thọ có 120 người hát và biết hát xoan, trong đó có 69 nghệ nhân, 31 người có độ tuổi từ 80 - 104 và chỉ có 8 người có khả năng truyền dạy. Sở cũng đã sản xuất 2 chương trình đĩa CD và VCD giới thiệu hát xoan Phú Thọ; sưu tầm, xuất bản 1 bộ tư liệu về hát xoan Phú Thọ; đã phối hợp với các cơ quan tuyên truyền để quảng bá hát xoan và sẽ truyền dạy hát xoan trên sóng đài PT - TH tỉnh trong thời gian tới. Một thực tế để xoan không bị mất là phải đưa hát xoan vào trường học ngay từ lúc này...

Còn theo ông Nguyễn Anh Tuấn - Giám đốc Bảo tàng Hùng Vương thì để lưu giữ và phát huy giá trị của hát xoan, cần thiết phải bảo tồn những tư liệu đã có, tiến tới lễ hội hóa hát xoan và phổ cập hát xoan. Cần khuyến khích và duy trì các phường xoan gốc, nhất là tục hát giữ cửa đình. Tổ chức cho các nghệ nhân truyền dạy cho thanh thiếu niên địa phương, đồng thời tạo điều kiện để các đoàn nghệ thuật trong và ngoài tỉnh, anh chị em nghệ sỹ xây dựng các tác phẩm, chương trình dựa trên chất liệu, đề tài của hát xoan và tăng cường tuyên truyền, quảng bá về di sản hát xoan Phú Thọ. Ông Nguyễn Khắc Xương - người đã nhiều năm nghiên cứu về hát xoan nhớ lại: “Thời tóc còn đen, chân còn khỏe, với chiếc xe đạp tòng tọc, tôi đi tìm xoan. Đến những làng đồi, đến từng miếu nhỏ, đình to, về với làng xoan gốc và được gặp các cụ trùm, các cụ nghệ nhân, những đào và kép trẻ trung một thời họp thành phường, lếch thếch trên những nẻo đường đất Tổ, tiếng hát trên môi và hồn câu hát ấp ủ trong lòng. Giờ đây, các cụ không còn, một thế hệ đã qua đi... Các cụ đã sống cực khổ trên mảnh đất này, đắp chăn sui, bữa ăn sắn nhiều hơn cơm, vậy mà các cụ vẫn bảo tồn được vốn quý của dân tộc, tài sản quý giá của đất Tổ, là bản sắc văn hóa của cả dân tộc”.

Trong căn nhà khang trang, sạch sẽ, bà Nguyễn Thị Lịch, trùm phường xoan An Thái, thành phố Việt Trì sôi nổi kể cho chúng tôi nghe những câu chuyện về xoan, phường xoan. Là một nghệ nhân hát xoan, bà Lịch là người có nhiều công lao trong quảng bá hát xoan. Từ truyền dạy ở các lớp học hát, đi hội diễn, biểu diễn trong các dịp lễ hội đến việc tự mở lớp xoan tại nhà và viết lời mời trong các kỳ hội diễn. Trong bà luôn ngầm chảy một tình yêu xoan đằm thắm, dù câu xoan có lúc thăng lúc trầm. Bà Lịch cho biết, những năm trước, bà đã lập ra một lớp đào tạo hát xoan nhằm duy trì loại hình nghệ thuật truyền thống này. Lớp học thành lập được gần chục năm nên đã có hàng trăm cháu biết hát, biết phách... “Tôi chỉ hy vọng những đứa trẻ này sẽ là mầm non xanh lớn lên cùng với câu xoan để xoan có thể trường tồn với thời gian", bà Lịch chia sẻ.

Hát xoan đã vào trường học

Đây như một thách thức đầu tiên khi lưu giữ, phát huy hát xoan ở khối trường học, cho các học sinh. Bởi nhớ được lời xoan cổ đã khó, hát và biểu diễn thuần thục xoan còn khó gấp ngàn lần, nhất là với học sinh.

Hát Xoan thu hút đông đảo thanh thiếu niên tham gia luyện tập. Ảnh: Tiến Dũng - TTXVN

Xoan cổ khó từ lời hát, ngữ điệu đến nghĩa. Ngay như bà Lịch nhiều khi còn lúng túng với những làn điệu thuộc về căn cốt của xoan, nhất là chú giải nghĩa lời hát. Chưa hình dung được căn cốt của xoan sẽ truyền dạy trong học sinh như thế nào, nhưng khi việc đi học hát xoan được triển khai, hàng trăm giáo viên đã được cử đi học do các nghệ nhân nổi tiếng như ông Lê Xuân Ngũ, bà Nguyễn Thị Lịch... truyền dạy.

Cô giáo Nguyễn Minh Thịnh - Phó Hiệu trưởng Trường trung học Thọ Sơn, Việt Trì cho biết: Để các em hiểu được giá trị của hát xoan và trách nhiệm giữ gìn di sản này. Từ đó giáo dục các em thêm yêu quý, giữ gìn di sản của cha ông để lại... Thực tế, lời của hát xoan rất khó, nhưng qua những buổi học, chúng tôi nhận thấy các em rất thích thú, lắng nghe. Nhiều em tỏ ra có năng khiếu hát xoan khi bắt nhịp, lấy hơi và hát đúng những điệu xoan cổ. Cô Thịnh cho biết thêm: Sáng nay, cả trường nghe được tin UNESCO đã bỏ phiếu công nhận đưa loại hình hát xoan này vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của thế giới, cả thầy và trò chúng tôi vui lắm. Vui mừng vì tin hát xoan được công nhận, các em lớp 4 đã cất lên lời ca của xoan

“Chót đàn dan díu
Cô bay núi mái tóc
Cô bay bẻ chiếc đũa đồng tiền"
"Cách ấy đã qua
Hỡi bạn làng ta
Bẻ ra cách khác"...

Tạ Văn Toàn