Bước ra khỏi đình làng

Ghi nhận của phóng viên tại Trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi, trường Trung học Cơ sở (THCS) Văn Lang, THCS Lê Văn Tám... luôn rộn ràng tiếng trống, tiếng nhạc. Các em học sinh háo hức đón xem các tiết mục “Vè hát bội” cùng hai trích đoạn kinh điển như: Ôn Đình chém Tả, Trần Hưng Đạo ra quân, Võ Thị Sáu... do các nghệ sĩ Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh biểu diễn. Không gian học đường bỗng hóa thành một sân khấu nhỏ rực rỡ sắc màu, nơi các em học sinh lần đầu được hòa mình vào thế giới nghệ thuật truyền thống.

Không chỉ xem, các em còn được thử chạy ngựa, chèo thuyền, cười, nói, hát và hóa trang dưới sự hướng dẫn tận tình của nghệ sĩ. Niềm vui ánh lên trong ánh mắt trẻ thơ khi được hóa thân thành những nhân vật lịch sử. “Con thích nhất là được đội mũ của tướng quân, cầm kiếm ra oai, nghe trống đánh rộn ràng”, một học sinh chia sẻ. Đó là những giờ học đặc biệt, nơi di sản không còn nằm trong sách vở mà hiện hữu bằng hình ảnh, âm thanh, cảm xúc.

Em Trần Mai Anh, Trường THCS Lê Văn Tám, TP Hồ Chí Minh chia sẻ: "Thấy các anh chị diễn trên sân khấu em thấy rất ấn tượng và hay. Nhưng mà lên trải nghiệm thì em nhận ra rằng cần phải luyện tập thì mới có thể thực hiện được những động tác như vậy".

Cô giáo Trần Thị Huyền, Trường THCS Lê Văn Tám cho biết: “Đây là một chương trình cực kỳ tuyệt vời dành cho các con. Chỉ trong 1,5 giờ nhưng sân khấu đã thật sự cuốn hút, khiến toàn bộ học sinh chăm chú theo dõi từ đầu đến cuối. Hiếm có hoạt động ngoại khóa nào giữ được sự tập trung cao như vậy, nhất là với lứa tuổi THCS vốn rất năng động. Chương trình không chỉ tạo hứng thú mà còn giúp các em hiểu hơn về giá trị văn hóa truyền thống, góp phần giáo dục thẩm mỹ và nuôi dưỡng niềm tự hào về nghệ thuật dân tộc".

Ông Nguyễn Thanh Bình, Phó Trưởng phòng Tổ chức biểu diễn, Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh cho biết: "Giới thiệu nghệ thuật hát bội vào học đường thứ nhất là cơ hội giới thiệu với các em về nghệ thuật truyền thống. Thứ hai là tạo lực lượng khán giả trong tương lai để cùng gìn giữ bảo tồn nghệ thuật hát bội. Đây là cách gieo mầm văn hóa, để các em nhỏ được tiếp cận sớm với nghệ thuật truyền thống. Khi trẻ hiểu, yêu và tự hào về di sản, hát bội mới có cơ hội được tiếp nối".

Theo ông Nguyễn Thanh Bình, chương trình “Sân khấu học đường - Giới thiệu nghệ thuật hát bội” do Nhà hát phối hợp với các đơn vị giáo dục tổ chức đã tạo dấu ấn lớn. Không chỉ mang tính biểu diễn, chương trình còn khơi dậy lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc qua các trích đoạn ca ngợi anh hùng, danh nhân, đạo lý truyền thống. Từ thành công này, nhiều trường học tại Bình Định cũ (Gia Lai) Đà Nẵng... cũng đã mời các đoàn hát bội về biểu diễn, giảng dạy. Hát bội vì thế dần bước ra khỏi không gian đình miếu, hòa vào đời sống của học sinh, thế hệ sẽ quyết định tương lai của nghệ thuật truyền thống.

Ngoài ra, nếu “hát bội vào trường học” là bước đi nhân văn, thì “hát bội vào quán bar” lại là một thử nghiệm táo bạo. Hơn một năm trước, mô hình biểu diễn hát bội trong quán bar từng gây nhiều tranh luận. Tuy nhiên, gần đây, chương trình được tổ chức lại bài bản hơn, có biên tập, dàn dựng và tương tác với khán giả. Kết quả là lượng khách tăng vọt, nhiều đêm kín chỗ. Giữa ánh sáng neon và âm nhạc hiện đại, tiếng trống, tiếng hát bội vang lên khiến khán giả bất ngờ lặng đi. Nhiều bạn trẻ lần đầu tiên được chứng kiến tận mắt những động tác, lối hát ước lệ của nghệ sĩ.

Khá ấn tượng khi xem hát bội tại quán bar, bạn Hồ Thuỵ Vân, ngụ phường Sài Gòn, chia sẻ: “Ban đầu tôi nghĩ hát bội là thứ gì đó xa xưa, chỉ hợp với người lớn tuổi. Nhưng khi xem trực tiếp, tôi thấy rất cuốn hút và gần gũi. Theo Vân, không gian trẻ trung cùng cách dàn dựng mới lạ khiến cô bất ngờ, đặc biệt là cảm giác được tiếp cận nghệ thuật truyền thống trong một bối cảnh hiện đại. Nếu tiếp tục có thêm nhiều hoạt động sáng tạo như vậy, hát bội chắc chắn sẽ đến gần hơn với giới trẻ.

Theo các nhà nghiên cứu văn hoá, tính thiêng của hát bội không nằm ở chỗ biểu diễn trong đình hay nhà hát mà ở thái độ trân trọng của người xem và tâm huyết của người diễn. Khi hát bội có thể tồn tại trong quán bar mà vẫn giữ được hồn, đó là minh chứng cho sức sống đương đại của di sản. Những mô hình như thế, dù còn mới mẻ, đã mở ra hướng tiếp cận khán giả trẻ, thế hệ từng bị xem là “xa lạ” với sân khấu truyền thống. Lúc này, có thể nói hát bội không còn bó hẹp trong không gian cũ, mà đang tự làm mới mình để tồn tại giữa đời sống đô thị.

Đổi mới cách tiếp cận và chính sách

Hiện nay, trong bức tranh văn hóa Việt, hát bội được xem là “viên ngọc quý” kết tinh tinh thần dân tộc. Nhưng để viên ngọc ấy không bị phai màu, cần nhiều hơn sự đồng hành của nghệ sĩ, nhà quản lý và cộng đồng. Nguồn nhân lực đang là vấn đề đáng lo ngại nhất. Lực lượng nghệ sĩ trẻ kế cận ngày càng hiếm, trong khi nhiều nghệ sĩ gạo cội phải gồng mình với thu nhập thấp, thiếu cơ hội biểu diễn. Có người vì mưu sinh đã rẽ sang nghề khác, để lại khoảng trống thế hệ đáng báo động.

NSND Nguyễn Thị Hòa Bình, nguyên Giám đốc Nhà hát Tuồng Đào Tấn, cho rằng để phát triển hát bội trong bối cảnh mới, điều quan trọng nhất là phải có cơ chế đặc thù dành riêng cho nghệ thuật truyền thống, không thể áp dụng rập khuôn theo tiêu chuẩn bằng cấp hay quy định chung. Với loại hình biểu diễn đòi hỏi kỹ thuật cao, nghệ sĩ hát bội cần được đánh giá dựa trên năng khiếu bẩm sinh, sự khổ luyện và những đóng góp thực chất cho nghề. Theo bà Hoà Bình, nếu không có chính sách đãi ngộ, biên chế ổn định và lộ trình phát triển nghề rõ ràng, sẽ rất khó thu hút lớp trẻ gắn bó lâu dài. Bên cạnh đó, việc tạo môi trường diễn thường xuyên, mở rộng không gian biểu diễn đến trường học, cộng đồng và các mô hình sáng tạo cũng là giải pháp giúp nghệ thuật hát bội tiếp tục sống khỏe và lan tỏa trong đời sống đương đại.

Tương tự, theo NSND Trần Ngọc Giàu, Chủ tịch Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh cho rằng, nhà nước không thể ‘nuôi’ nghệ sĩ mãi mà phải tạo điều kiện để họ chủ động sáng tạo, sống được bằng nghề. Khi nghệ sĩ được trả công xứng đáng, họ sẽ cống hiến hết mình và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ tiếp bước. Song hành với chính sách là tư duy đổi mới. Hát bội cần dung hòa giữa bảo tồn nguyên bản và sáng tạo hiện đại. Là loại hình ước lệ cao, hát bội dễ bị xem là “xa cách” nếu chỉ giữ nguyên lối biểu diễn cổ điển.

NSND Vương Duy Biên, nguyên Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, phải mạnh dạn đổi mới, thử nghiệm để thu hút khán giả nhưng vẫn tôn trọng tinh thần nguyên bản. Nếu chỉ bảo tồn mà không ai xem, nghệ thuật sẽ tự diệt vong. Còn khi có khán giả, có sáng tạo, hát bội sẽ tiếp tục sống. Thực tế, một số đổi mới đã cho thấy hiệu quả. Tại TP Hồ Chí Minh, hiện nay các chương trình hát bội kết hợp thời trang, du lịch văn hóa, sân khấu học đường hay không gian mở đều thu hút đông đảo người xem, nhất là người trẻ. Ngoài ra, sự tham gia của công nghệ, nếu được sử dụng tiết chế cũng mang lại hiệu quả tích cực. Nhiều đoàn hát đã ứng dụng ánh sáng, âm thanh, video trình chiếu để minh họa bối cảnh mà vẫn giữ được nét ước lệ truyền thống.

Theo các chuyên gia văn hoá, bên cạnh sân khấu, các nền tảng mạng xã hội cũng đang trở thành “đất diễn” mới cho hát bội. Nhiều nghệ sĩ trẻ, sinh viên sân khấu đã tạo các kênh TikTok, YouTube chia sẻ hậu trường hóa trang, hướng dẫn động tác, kể chuyện về nhân vật cổ. Hàng triệu lượt xem cho thấy công chúng, đặc biệt là giới trẻ, vẫn quan tâm đến nghệ thuật dân tộc, chỉ là họ cần được tiếp cận bằng ngôn ngữ của thời đại.

Từ việc Hát bội là loại hình nghệ thuật từng gắn liền với đình làng và những đêm trống trận thì nay Hái bội đang bước vào giai đoạn chuyển mình. Bằng những nỗ lực sáng tạo từ trường học, sân khấu, quán bar cho đến không gian số... di sản này đang dần tìm lại hơi thở trong đời sống đương đại. Giữ hồn hát bội hôm nay không chỉ là trách nhiệm của giới nghệ sĩ hay ngành văn hóa mà là câu chuyện của cả cộng đồng để tiếng trống, giọng hát và nét hóa trang ấy còn ngân vang trong tâm hồn người Việt mai sau.

Bài cuối: Cần cơ chế để giữ người, giữ nghề