Mường Lò thuộc thị xã Nghĩa Lộ (Yên Bái) là một vùng đất phì nhiêu, trù phú, có cánh đồng bằng phẳng rộng thứ hai khu vực Tây Bắc. Nơi đây còn được coi là cái nôi của nền văn hóa Thái, với những nếp nhà sàn, những điệu múa, điệu xòe làm đắm say lòng người, với hình tượng "Khau cút" (vật trang trí đặc trưng có hình khum khum như mai rùa) trên hai đầu nóc của mỗi ngôi nhà.

Khi mặt trời đã khuất dần sau dãy núi, nghệ nhân Điêu Thị Xiêng, ở xã Nghĩa An, nghệ nhân dân gian duy nhất của thị xã Nghĩa Lộ (Yên Bái), lại ngồi khắp (hát) những câu về "Khau cút" cho con cháu nghe:

Khau cút tẻm lai bua

Xinh dua tẻm lai én

Nhả ca bén tin con

Có nghĩa là:

Khau cút vẽ vân xen

Đầu kèo vẽ vân én

Mái nhà xén bằng dui.

Đây là những câu nói về tiêu chí và vẻ đẹp của "Khau cút" trên nóc ngôi nhà sàn truyền thống của đồng bào Thái đen.

Trong lịch sử, đồng bào Thái đã có những cuộc đi tìm miền đất hứa. Họ ra đi vào cuối tuần trăng, nhìn mặt trăng khuyết ở cuối dãy núi họ hẹn nhau, hễ ai đến được phương trời nào, khi làm nhà thì dựng trên nóc một cái dấu hình mặt trăng khuyết để sau này con cháu họ nhận ra dòng giống của mình. Và chiếc dấu mang hình mặt trăng khuyết trong truyền thuyết kia chính là chiếc "Khau cút" quen thuộc gắn với người Thái hiện nay.

"Khau cút" ban đầu rất đơn giản, gồm hai thanh gỗ bắt chéo nhau hình chữ X, đóng trên hai đầu đòn nóc nhà (tiếng Thái là “Pe bôn”) với mục đích là để chắn cho mái tranh không bị xổ ra khi có gió thổi. Về sau nó được phát triển thành nhiều hình dáng khác nhau. Với trí tưởng tượng phong phú và bàn tay tài hoa, các nghệ sỹ dân gian đã mô phỏng tự nhiên, tạo nên những hoa văn, họa tiết trang trí cho “Khau cút” có một vẻ đẹp hoàn hảo. Nghệ nhân dân gian Điêu Thị Xiêng cho biết: Trước đây, những nhà có "Khau cút" là thể hiện những nhà làm quan hay là những dòng họ lớn như: họ Cầm, họ Lò… rất chú trọng việc trang trí, kẻ vẽ trong nhà, bởi theo quan niệm thì “Khau cút” có đẹp mới biết được nhà đấy có đủ đầy hay không.

Với ông Lò Tuyên Dung, ở Bản Chao Hạ 2, xã Nghĩa Lợi, thị xã Nghĩa Lộ, ước mơ xây dựng lại được ngôi nhà sàn, phục dựng lại "Khau cút" theo lời kể, lời dặn của người cha thì ông vẫn nhớ như in. Ông Dung bộc bạch: Bản thân ông luôn trăn trở về “Khau cút”, bởi qua lời kể của cha mình, ông biết đây là một nét đẹp riêng của dân tộc. Đến nay vẫn chưa phục dựng lại được, bởi một phần do kinh tế gia đình, phần nữa là từ những năm 60 trở về trước “Khau cút” ở Mường Lò đã không còn. Vì nhiều lý do khác nhau, người ta đã không còn làm “Khau cút” khi làm nhà nữa...

“Khau cút” không chỉ làm đẹp mà còn ẩn chứa những ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Tuy nhiên hiện nay đồng bào Thái đen Mường Lò lại không đặt "Khau cút" trên nóc nhà nữa và nét đẹp kiến trúc truyền thống này đang mất dần theo thời gian...

Ông Hà Văn Hồng, Chủ tịch UBND xã Nghĩa An, cho biết: Trước những năm 80, vẫn gặp các cặp “Khau cút” được dựng lên trang trọng tại những ngôi nhà sàn. Thậm chí nhà xây của một số đồng bào Thái vẫn còn có “Khau cút” được cách điệu hài hòa.. Nhưng thời gian gần đây, ngôi nhà sàn của đồng bào Thái đã không còn "Khau cút" và đến nay chỉ còn lại trong ký ức của những người già trong bản... Ông Hồng chia sẻ: Trong điều kiện xã đang xây dựng nông thôn mới, ngoài nhiệm vụ phát triển kinh tế xã hội, thì vẫn phải quan tâm khôi phục, gìn giữ nét đẹp văn hóa, truyền thống của dân tộc, đặc biệt là trong nét sinh hoạt và trong kiến trúc nhà ở của đồng bào Thái, trong đó có “Khau cút”.

Cũng theo ông Hồng, xã Nghĩa An là một trong 3 xã được thị xã Nghĩa Lộ chọn làm điểm xây dựng xã nông thôn mới. Trong giai đoạn 2010- 2015, xã Nghĩa An đã chọn những tiêu chí gắn với việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc Thái. Tới đây, xã sẽ triển khai, dần khôi phục lại “Khau cút” ở các đầu hồi nhà sàn của các hộ gia đình. Các cán bộ, đảng viên, cán bộ lãnh đạo sẽ đi đầu, sau đó mới đến vận động nhân dân thực hiện. Tuy nhiên, bên cạnh việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền về việc bảo tồn “Khau cút”, xã cũng rất cần sự quan tâm, đầu tư của các cấp, các ngành để xã Nghĩa An cũng như các xã, phường khác trên địa bàn thị xã Nghĩa Lộ bảo tồn được “Khau cút” - hồn cõi và cũng là nét đẹp riêng của đồng bào Thái Mường Lò.

Tuấn Anh