Việc Bộ Công Thương công bố Bộ chỉ số FTA Index lần đầu tiên vào tháng 4/2024 đã mở ra một cách tiếp cận mới trong đánh giá hiệu quả thực thi các hiệp định thương mại tự do (FTA) tại Việt Nam. Nếu như trước đây, các nghiên cứu, thống kê chủ yếu tập trung ở cấp trung ương, thì với FTA Index, lần đầu tiên mức độ tận dụng và triển khai FTA được "soi chiếu" xuống từng địa phương – nơi trực tiếp hỗ trợ doanh nghiệp, thực thi chính sách và hiện thực hóa cam kết hội nhập.

Kết quả FTA Index 2024 cho thấy bức tranh nhiều gam màu. Top 10 địa phương dẫn đầu gồm Cà Mau, Thanh Hóa, Bình Dương, Khánh Hòa, Trà Vinh, Long An, Hà Giang, Bạc Liêu, Ninh Bình và Điện Biên, với điểm số dao động từ 31 đến gần 35. Tuy nhiên, điểm trung bình cả nước chỉ đạt 26,2/100 và địa phương thấp nhất chỉ 14,49 điểm, phản ánh sự chênh lệch đáng kể.

Chia sẻ tại tọa đàm “Kết quả bộ chỉ số FTA Index năm đầu tiên – Những vấn đề đặt ra”, do Tạp chí Công Thương tổ chức ngày 3/10, PGS.TS. Đào Ngọc Tiến, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Ngoại thương, cho biết khi khảo sát, phân tích dữ liệu để xây dựng Bộ chỉ số FTA Index, ban soạn thảo nhận thấy cả chính quyền địa phương lẫn doanh nghiệp chưa coi FTA là một chiến lược dài hạn.
Đáng chú ý, các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, chưa chủ động tiếp cận các cơ hội từ các FTA. Có địa phương ra các văn bản về FTA, còn việc triển khai như thế nào là chuyện của doanh nghiệp, dẫn đến các doanh nghiệp thậm chí còn không biết đến sự tồn tại của các FTA.

Ở góc nhìn khác, ông Ngô Chung Khanh, Phó Vụ trưởng Vụ Chính sách thương mại đa biên (Bộ Công Thương) chỉ rõ, hầu như không có doanh nghiệp nào lập riêng một bộ phận pháp lý hoặc thuê tư vấn chuyên về FTA. Nhân lực triển khai tại nhiều tỉnh, thành phố còn mỏng, trong khi các chính sách hỗ trợ của địa phương thiếu đồng đều, có nơi làm tốt, nhưng không ít nơi chỉ dừng ở hình thức. Trên thực tế, phần lớn doanh nghiệp vẫn tập trung vào thị trường truyền thống, còn những thị trường mới chưa được khai thác đúng mức.

Ông Khanh dẫn chứng, EU mỗi năm nhập khẩu hơn 1.000 tỷ USD hàng hóa, song tỷ trọng hàng Việt mới chiếm chưa đến 2%. Trong khi đó, EVFTA đã bước sang năm thứ 5, chỉ còn hai năm nữa là nhiều mặt hàng của Việt Nam sẽ được hưởng thuế suất 0%. “Nếu doanh nghiệp không nhanh chóng nắm bắt, chúng ta sẽ bỏ lỡ thời cơ vàng để bứt phá xuất khẩu”, ông Khanh cảnh báo.

Điểm sáng là sau khi Bộ chỉ số FTA Index được công bố hồi tháng 3-2025, nhiều tỉnh, thành phố đã thay đổi cách tiếp cận, xây dựng kế hoạch cụ thể, tăng cường hỗ trợ thực chất cho doanh nghiệp.
Dù vậy, yếu tố then chốt vẫn nằm ở sự chuyển biến nội tại của doanh nghiệp với tâm thế chủ động hội nhập, đa dạng hóa thị trường, nâng cao chất lượng sản phẩm, tuân thủ chuẩn mực quốc tế và xây dựng thương hiệu bền vững.

"Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động, chúng ta không thể phụ thuộc vào một thị trường. Doanh nghiệp cần khẩn trương chuyển hướng sang EU, Anh, Canada, Mexico để biến cơ hội từ FTA thành lợi thế cạnh tranh dài hạn", ông Khanh nêu.

Đại diện cho khối doanh nghiệp, TS. Nguyễn Văn Thân, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam (VINASME), thẳng thắn nhìn nhận, phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa ý thức đầy đủ về tác động của FTA. Nhiều doanh nghiệp vẫn loay hoay trong vai trò gia công, thiếu chiến lược trở thành nhà sản xuất, nhà kinh doanh chuyên nghiệp để vươn vào các thị trường khó tính nhưng giá trị cao.

Ông Thân đánh giá cao việc hình thành FTA Index, coi đây là bộ chỉ số quan trọng cấp quốc gia bởi nó kéo được cả chính quyền địa phương lẫn cộng đồng doanh nghiệp vào cuộc. Tuy nhiên, để chỉ số này thực sự phát huy hiệu quả, theo ông, cần đưa FTA Index vào nhóm tiêu chí xếp hạng địa phương. "Nếu được như vậy, lãnh đạo tỉnh sẽ tập trung nguồn lực ngay, bởi khi chỉ số trở thành một 'thước đo' chính thức, áp lực cải thiện sẽ lớn hơn," ông nhấn mạnh.

Theo các chuyên gia, để FTA Index phát huy hết giá trị, cần mở rộng phạm vi và nâng cao phương pháp đánh giá. PGS.TS. Đào Ngọc Tiến đề xuất nên điều chỉnh tỉ trọng chỉ tiêu, tăng vai trò các yếu tố phát triển bền vững và ưu đãi phi thuế quan, vốn là xu thế dài hạn. Ngoài ra, phạm vi khảo sát nên mở rộng sang hợp tác xã, kinh tế tập thể bởi đây là những thành phần có đóng góp vào xuất khẩu nhưng chưa được đo lường.

Về phía Bộ Công Thương, ông Ngô Chung Khanh cho biết Bộ đang phối hợp cùng các bộ, ngành và địa phương để xây dựng bộ câu hỏi đánh giá cập nhật, sát thực tiễn hơn. Đồng thời, các tỉnh sẽ được hướng dẫn cụ thể nhằm cải thiện kết quả không chỉ để "nâng điểm" mà quan trọng hơn là hỗ trợ doanh nghiệp hiệu quả.

Ngoài ra, theo các chuyên gia, trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động, từ chính sách thuế đối ứng đến xu hướng bảo hộ, doanh nghiệp Việt Nam buộc phải đa dạng hóa thị trường. Cùng với chính sách hỗ trợ từ nhà nước, bản thân doanh nghiệp phải chủ động chuyển đổi, đầu tư để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt ở các thị trường khó tính. Đây là con đường duy nhất để đạt mục tiêu phát triển bền vững.