Theo đài RT (Nga), phát biểu trước Quốc hội cùng ngày, Thủ tướng Ba Lan Donald Tusk cho biết đã có ít nhất 19 vụ xâm phạm không phận chỉ trong vòng 7 giờ, trong đó quân đội nước này đã bắn hạ 4 UAV.

Bộ Quốc phòng Ba Lan gọi các vụ UAV xâm phạm không phận nước này là “hành động gây hấn”, đồng thời cho biết một số thiết bị đã bị lực lượng phòng không đánh chặn thành công. Chính phủ Ba Lan mô tả tình hình là “chưa từng có tiền lệ”.

Ba Lan cũng bày tỏ nghi ngờ rằng một số thiết bị bay có thể xuất phát từ lãnh thổ Belarus, nơi đang diễn ra cuộc tập trận chung quy mô lớn giữa Nga và Belarus mang tên Zapad (Phía Tây). Diễn biến này xảy ra chỉ ít ngày sau khi Warsaw tuyên bố đóng một phần biên giới với Belarus nhằm phản ứng trước các hành động bị cho là gây mất ổn định trong khu vực.

Trước diễn biến này, Ba Lan đã chính thức yêu cầu tham vấn với các quốc gia thành viên NATO theo Điều 4 của Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương.

“Các UAV này đe dọa trực tiếp đến an ninh quốc gia. Mặc dù quân đội Ba Lan và lực lượng NATO đã phản ứng kịp thời, tình hình hiện tại vẫn cho thấy sự thay đổi nghiêm trọng về mặt chính trị. Vì vậy, chúng tôi quyết định tham vấn các đồng minh thông qua cơ chế Điều 4 của NATO”, Thủ tướng Ba Lan phát biểu.

Về phía Nga, Bộ Quốc phòng nước này tuyên bố sẵn sàng đối thoại với Ba Lan để làm rõ vụ việc. Tuy không xác nhận cũng không bác bỏ cáo buộc xâm phạm không phận, Moskva khẳng định không có thiết bị nào xuất phát từ lãnh thổ Nga với mục tiêu bay vào Ba Lan.

“Trong các chiến dịch tác chiến qua đêm, không có mục tiêu nào được hoạch định trên lãnh thổ Ba Lan”, Bộ Quốc phòng Nga nhấn mạnh, đồng thời cho biết các UAV của Nga – nếu có – cũng chỉ có tầm bay tối đa dưới 700 km.

Vụ việc diễn ra trong bối cảnh căng thẳng quân sự giữa Nga và Ukraine tiếp tục leo thang, với nhiều cuộc tấn công bằng UAV và tên lửa tầm xa nhằm vào lãnh thổ của nhau. Theo tờ Kyiv Post, đây được xem là một trong những sự cố nghiêm trọng nhất liên quan đến không phận Ba Lan kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự tại Ukraine vào năm 2022. Bốn sân bay tại Ba Lan đã phải tạm thời đóng cửa vì lý do an toàn.

Điều 4 của NATO là gì?

Điều 4 trong Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương quy định rằng bất kỳ quốc gia thành viên nào cũng có quyền yêu cầu tổ chức tham vấn khẩn cấp nếu nhận thấy chủ quyền lãnh thổ, độc lập chính trị hoặc an ninh quốc gia của mình bị đe dọa.

Cụ thể, điều khoản nêu rõ: “Các bên sẽ tham khảo ý kiến lẫn nhau bất cứ khi nào, theo quan điểm của bất kỳ bên nào, sự toàn vẹn lãnh thổ, độc lập chính trị hoặc an ninh của bất kỳ bên nào bị đe dọa”.

Việc tham vấn được thực hiện thông qua Hội đồng Bắc Đại Tây Dương – cơ quan đưa ra các quyết sách chính trị cao nhất của khối. Tất cả các nước thành viên đều có nghĩa vụ tham gia thảo luận khi một quốc gia đề xuất kích hoạt Điều 4.

Một nghiên cứu từ Trung tâm Phân tích Chính sách châu Âu (CEPA) cho rằng điều khoản này ban đầu được thiết kế để bảo vệ lợi ích chiến lược – bao gồm cả lợi ích thuộc địa – của các thành viên trong giai đoạn đầu của liên minh. Tuy nhiên, cho đến nay, Điều 4 chưa từng được kích hoạt vì những lý do đó.

Khác với Điều 5 – điều khoản phòng thủ tập thể mang tính ràng buộc (theo đó, một cuộc tấn công vào một thành viên được xem là tấn công vào toàn khối) – Điều 4 không hàm ý cam kết hành động quân sự. Đây đơn thuần là bước khởi đầu cho quá trình đánh giá tình hình và tham vấn chính trị. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, việc kích hoạt Điều 4 đã dẫn đến các phản ứng cụ thể từ phía NATO.

Trong bối cảnh hiện tại, khả năng kích hoạt Điều 5 được cho là khó xảy ra, do vẫn còn tồn tại những khác biệt quan điểm trong nội bộ liên minh, đặc biệt là liên quan đến lập trường của một số thành viên với Nga.

Điều 4 đã từng được kích hoạt bao nhiêu lần?

Kể từ khi NATO thành lập, Điều 4 đã được kích hoạt 7 lần – tất cả đều diễn ra sau năm 2000 và đều liên quan đến các cuộc khủng hoảng tại Trung Đông hoặc Đông Âu.

Ngày 10/2/2003: Thổ Nhĩ Kỳ yêu cầu tham vấn trước nguy cơ ảnh hưởng từ chiến tranh Iraq. NATO sau đó đã triển khai Chiến dịch “Trình diễn răn đe” (Operation Display Deterrence) từ tháng 2 đến tháng 5/2003 nhằm tăng cường phòng thủ cho Thổ Nhĩ Kỳ. Cụ thể, liên minh này đã triển khai các phương tiện cùng các máy bay Hệ thống Cảnh báo và Kiểm soát Trên không (AWACS) tới Thổ Nhĩ Kỳ, thực hiện 100 nhiệm vụ với tổng cộng 950 giờ bay.

Ngày 22/6/2012, Thổ Nhĩ Kỳ kích hoạt Điều 4 sau khi một máy bay trinh sát RF-4 bị Syria bắn rơi trên Địa Trung Hải. NATO sau đó đã ra tuyên bố lên án vụ việc.

Ngày 3/10/2012, Thổ Nhĩ Kỳ tiếp tục kích hoạt Điều 4 sau vụ pháo kích từ Syria khiến 5 dân thường nước này thiệt mạng. NATO sau đó đã triển khai hệ thống tên lửa phòng không Patriot trong khuôn khổ Chiến dịch “Hàng rào chủ động” (Operation Active Fence).

Ngày 3/3/2014, Ba  Lan đã viện dẫn Điều 4 khi căng thẳng gia tăng ở Ukraine liên quan đến việc Ngasáp nhập bán đảo Crimea.

Ngày 26/7/2015: Thổ Nhĩ Kỳ đề nghị tham vấn sau hàng loạt vụ tấn công khủng bố trong nước. NATO sau đó ra tuyên bố lên án các vụ tấn công.

Ngày 28/2/2020: Thổ Nhĩ Kỳ tiếp tục viện dẫn Điều 4 sau khi nhiều binh sĩ nước này thiệt mạng trong các cuộc không kích tại Idlib, Syria. NATO bày tỏ ủng hộ Ankara.

Ngày 24/2/2022, tám quốc gia Đông Âu – gồm Ba Lan, Bulgaria, Cộng hòa Séc, Estonia, Latvia, Litva, Romania và Slovakia – đồng loạt đề nghị tham vấn sau khi Nga mở chiến dịch quân sự quân sự đặc biệt tại Ukraine. Động thái này dẫn đến việc NATO tăng cường hiện diện quân sự tại sườn phía Đông và thúc đẩy tiến trình gia nhập của Phần Lan và Thụy Điển.

Việc một quốc gia thành viên yêu cầu tham vấn theo Điều 4 thể hiện mức độ lo ngại sâu sắc về an ninh quốc gia, nhưng không đồng nghĩa với việc NATO sẽ triển khai hành động quân sự. Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp hiện nay, bất kỳ động thái nào liên quan đến Điều 4 đều thu hút sự quan tâm đặc biệt, không chỉ trong nội bộ liên minh mà còn từ cộng đồng quốc tế.