Tỉnh Vĩnh Long đang triển khai nhiều hoạt động, giải pháp để bảo tồn, phát huy và phát triển loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ, góp phần làm cho loại hình nghệ thuật này tiếp tục tỏa sáng, đáp ứng mong mỏi của đông đảo người dân Nam bộ nói riêng và nhân dân Việt Nam nói chung. Hướng tới đờn ca tài tử sớm được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Một buổi sinh hoạt đờn ca tài tử ở xã Đông Bình, huyện Bình Minh, tỉnh Vĩnh Long.

Cùng với các tỉnh Tiền Giang, Đồng Tháp, Long An, Vĩnh Long là tỉnh có phong trào đờn ca tài tử phát triển sớm và mạnh mẽ, phục vụ thiết thực nhu cầu thưởng thức của đông đảo cư dân ở miền Tây Nam bộ. Về cơ bản nhạc tài tử ở Vĩnh Long có mối quan hệ với nhạc Huế. Nếu nhạc Huế là loại nhạc thính phòng, có lời ca, âm điệu hoàn chỉnh, thì đờn ca tài tử Nam bộ hình thành trên nền nhạc dân gian, mang tính chất cổ điển, gần với nhạc cung đình. Nhạc tài tử cũng có thể xem là nhạc thính phòng Nam bộ nhưng nó có phong cách tự do, phóng túng gần với dân gian hơn. Theo nghệ nhân Võ Viết Hưng, Chủ nhiệm CLB đờn ca tài tử huyện Vũng Liêm, nhạc tài tử hiện nay đều có 20 bài căn bản (bài tổ); được chia ra bốn nhóm: Điệu thức Bắc, điệu thức Nam, điệu thức oán, điệu thức Bắc lễ. Trong 20 bản tổ này có 7 bài vừa là nhạc tài tử, vừa là nhạc lễ. Giới nghệ sĩ lại chia ra: Nhất lý, Nhì ngâm, Tam nam, Tứ oán, Ngũ điểm, Lục xuất, Thất chính, Bát ngự, Cửu điểm, Thập thủ liên hoàn.

Theo ông Nguyễn Xuân Hoanh, Trưởng ban Quản lý di tích tỉnh Vĩnh Long, đờn ca tài tử ở Vĩnh Long xuất hiện từ những năm đầu của thế kỷ XX, tiền thân là những bài ca ra bộ, phát triển thêm một bước là nghệ thuật sân khấu cải lương. Các nghệ nhân đờn ca tài tử xuất sắc của tỉnh lúc bấy giờ ở Vĩnh Long có ông Kinh Lịch Trần Quang Quờn - người sáng tác bản “Văn Thiên Trường Lý Bá hề” năm 1916 và là người có ngón đờn ca tài tử đặc sắc. Ông cũng là người có nhiều nhạc cụ dân tộc và tự làm tự chế ra nhiều loại nhạc cụ để trình diễn đờn ca theo sở thích. Theo thời gian, mỗi thời lại có thêm những nghệ nhân tiêu biểu khác nhau về đờn ca tài tử. Không ít nghệ nhân, nghệ sỹ nổi tiếng về lối ca tài tử trên cả nước xuất thân từ Vĩnh Long. Tiêu biểu như nghệ sỹ Út Trà Ôn (1919 - 2011) sinh ra từ huyện Trà Ôn, có giọng ca tuyệt vời, đã được người đời phong tặng danh hiệu “Vua vọng cổ” mà đến nay chưa có giọng ca nào có thể thay thế được. Hoặc như NSƯT Lệ Thủy, sinh năm 1948 ở Bình Minh được giới nghệ sỹ và nhân dân Nam bộ xem như là người có giọng ca ngọt ngào “vượt thời gian”.

Bộ nhạc trong đờn ca tài tử bao gồm các loại đờn tranh, đờn kìm, đờn tỳ bà, đờn cò, đờn tam, đờn độc huyền; gần đây có thêm đờn xến, đờn ghita phím lõm, đờn đoản và nhịp song loan. Trước đây, khi biểu diễn theo lối “hát cho nhau nghe”, các nghệ nhân và những người yêu thích ca hát đờn ca tài tử của Vĩnh Long thường chỉ sử dụng đờn kìm và đờn tranh. Sau này, khi đưa nghệ thuật đờn ca tài tử lên sân khấu thì các loại nhạc cụ được bổ sung nhiều hơn với bộ dây (bao gồm đờn kìm, đờn tranh, đờn tỳ bà, đờn cò, đờn tam); bộ hơi (bao gồm sáo, tiêu); bộ gõ bao gồm sành hoặc mõ, sau thay thế bằng song loan. Trong đờn ca tài tử Nam bộ không sử dụng trống và kèn như trong nhạc thính phòng Huế.

Cùng với thời gian, đờn ca tài tử ở Vĩnh Long phát triển mạnh, gắn liền với nhiều hoạt động ở cả vùng quê và đô thị với nhiều loại hình: Gia đình tài, nhóm, CLB đờn ca tài tử. Trong đó, loại hình CLB phát triển mạnh. Qua điều tra ban đầu của các địa phương, hiện nay, toàn tỉnh Vĩnh Long đang có 148 CLB đờn ca tài tử với 1.278 nghệ nhân tham gia sinh hoạt. Tiêu biểu nhất là các CLB đờn ca tài tử của các xã Đông Bình (huyện Bình Minh); CLB xã Trung Hiệp (huyện Vũng Liêm); CLB xã Trường An, CLB Du lịch Cửu Long (thành phố Vĩnh Long)...

Theo ông Nguyễn Văn Khoai, Phó Trưởng Phòng Nghiệp vụ văn hóa (thuộc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long), vai trò của người chủ nhiệm quyết định đến chất lượng hoạt động của cả CLB đờn ca tài tử. Trong đó, người chủ nhiệm phải đam mê, có điều kiện về kinh tế và sẵn sàng trải lòng với hội viên, với hoạt động của CLB.

Đờn ca tài tử Nam bộ từ xưa đã trở thành một loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần với người dân Vĩnh Long, đặc biệt là đối với người nông dân ở vùng quê. Loại hình đờn ca tài tử này có thể diễn ra bất cứ lúc nào, nơi nào: quanh bộ ván, bên bàn tròn, bên chiếc chiếu trải xuống nền nhà, trên ghe, xuồng... Lời ca, điệu nhạc tài tử lắng đọng, thấm sâu trong lòng người dân Nam bộ, giúp họ xua tan mệt mỏi, buồn sầu hay vất vả sau thời gian lao động mệt nhọc.

Bài và ảnh: Phạm Thị Bình