Khoảng trống nhân lực

Trong mọi chiến lược phát triển công nghiệp công nghệ cao, yếu tố con người luôn được xem là điều kiện tiên quyết. Với bán dẫn, lĩnh vực đòi hỏi hàm lượng chất xám và tính chính xác tuyệt đối, khoảng cách giữa tham vọng quốc gia và thực tế nhân lực lại càng rõ nét.

Theo các chuyên gia giáo dục, Việt Nam hiện mới có khoảng 5.000 người làm việc trong lĩnh vực vi mạch, trong khi nhu cầu đến năm 2030 có thể gấp 10 lần. Nhưng vấn đề không chỉ là số lượng, mà còn là chất lượng đào tạo. Ở nhiều trường kỹ thuật, ngành bán dẫn vẫn là lĩnh vực mới, chương trình chưa đồng bộ, thiếu phòng thí nghiệm đạt chuẩn và đội ngũ giảng viên chưa được tiếp cận công nghệ hiện đại.

PGS.TS Lê Đức Hùng, Trưởng Bộ môn Điện tử, Khoa Điện tử - Viễn thông (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQG TP Hồ Chí Minh) cho biết: “Bán dẫn là lĩnh vực cập nhật từng ngày, trong khi giảng viên của chúng ta vẫn còn mỏng và chưa có nhiều cơ hội thực hành tại doanh nghiệp. Nếu không đầu tư vào người dạy, sẽ không thể có người học giỏi”.

Ở góc độ khác, TS Nguyễn Hữu Khánh Nhân, Phó Trưởng khoa Điện - Điện tử Đại học Tôn Đức Thắng, cho rằng điểm nghẽn không nằm ở năng lực của sinh viên, mà ở cơ chế cho các trường. “Muốn có kỹ sư giỏi, các trường phải được trao quyền tự chủ, được đầu tư thực chất. Mỗi cơ sở cần xác định thế mạnh riêng: có trường tập trung thiết kế, có trường chuyên về kiểm thử, có nơi phát triển mô phỏng và ứng dụng”, TS Khánh Nhân nói.

Trên thực tế, nhiều trường đại học tại TP Hồ Chí Minh như Đại học Bách khoa, Đại học Tôn Đức Thắng, Đại học FPT đã bắt đầu hình thành trung tâm thiết kế vi mạch, hợp tác với doanh nghiệp để sinh viên được “học trong môi trường sản xuất”. Tuy nhiên, như nhận định của giới chuyên môn, những mô hình đó vẫn mang tính đơn lẻ, thiếu sự kết nối hệ thống.

“Cần có một chiến lược tổng thể về nhân lực bán dẫn, trong đó xác định vai trò rõ ràng của từng trường, từng viện và có cơ chế liên kết chặt với doanh nghiệp. Nếu không, chúng ta sẽ tiếp tục đào tạo dàn trải, người học giỏi không có chỗ thực hành, người giỏi thực hành lại thiếu nền tảng nghiên cứu”, ông Lê Thắng Lợi, Giám đốc Trung tâm Phát triển giáo dục và đào tạo phía Nam, Văn phòng Bộ Giáo dục và Đào tạo nhận định.

Khoảng trống nhân lực không chỉ là câu chuyện của giáo dục, mà còn là giới hạn phát triển của doanh nghiệp. Bởi dù vốn đầu tư có lớn, nếu không có con người làm chủ công nghệ, “chiếc chìa khóa” bán dẫn vẫn nằm ngoài tầm với.

Bắt đầu từ giảng đường - hướng đi dài hơi cho tương lai

Trong bức tranh toàn cầu, ngành bán dẫn đang tái cấu trúc mạnh mẽ. Chẳng hạn, Mỹ, Nhật, Hàn Quốc và châu Âu đẩy mạnh tự chủ công nghệ; Ấn Độ và Singapore đầu tư lớn cho đào tạo thiết kế chip... Việt Nam với lợi thế dân số trẻ và hệ thống giáo dục kỹ thuật phát triển nhanh đang đứng trước cơ hội “chen chân” vào chuỗi giá trị này nếu biết đi đúng hướng.

TS David Nghiêm, Nhà sáng lập Global Wireless Technology (Mỹ) cho rằng Việt Nam nên chọn điểm rơi chiến lược, thay vì “ôm trọn” toàn chuỗi sản xuất. “Chúng ta không cần đầu tư hàng tỷ USD xây nhà máy đúc chip. Cái cần là năng lực thiết kế, khâu có giá trị trí tuệ cao, chi phí thấp và dễ hội nhập. Nếu đào tạo tốt đội ngũ thiết kế, Việt Nam có thể xuất khẩu chất xám thay vì chỉ xuất khẩu linh kiện”, TS David Nghiêm cho biết.

Quan điểm này được nhiều nhà khoa học trong nước đồng tình. Thay vì “đi theo sau” trong khâu sản xuất nặng vốn, Việt Nam có thể tập trung vào các mắt xích đầu chuỗi, thiết kế và nghiên cứu - nơi trí tuệ con người là lợi thế. Để làm được, cần bắt đầu bằng đào tạo liên ngành, kết hợp giữa điện tử, khoa học máy tính, trí tuệ nhân tạo và vật lý.

PGS.TS Nguyễn Ái Việt, Viện trưởng Viện Công nghệ và Giáo dục trí tuệ tổng quát mới (IGNITE), thành viên Hội đồng Tư vấn quốc gia về phát triển khoa học công nghệ, nhấn mạnh: “Thách thức lớn nhất của Việt Nam không chỉ là hạ tầng kỹ thuật, mà là thiếu đội ngũ R&D, những người có thể định hướng công nghệ và dẫn dắt hệ sinh thái. Cần có chính sách đặc thù để hình thành lớp ‘tổng công trình sư’ và kiến trúc sư trưởng trong ngành”.

Theo ông, các trường đại học không thể đứng ngoài chiến lược quốc gia về bán dẫn. Nhà nước cần tạo hành lang pháp lý cho mô hình “doanh nghiệp - trường học - viện nghiên cứu” cùng tham gia đào tạo và chuyển giao công nghệ. Khi đó, sinh viên không chỉ học kiến thức, mà còn được rèn năng lực sáng tạo, thực hành và nghiên cứu ngay trong quá trình học.

Để hướng tới điều này, nhiều ý kiến đề xuất mở rộng chính sách học bổng cho sinh viên ngành bán dẫn, xây dựng phòng thí nghiệm liên kết dùng chung giữa các trường, khuyến khích giảng viên trẻ đi thực tập hoặc trao đổi học thuật ở nước ngoài. Mỗi đồng đầu tư vào giảng viên hôm nay, theo cách nói của PGS.TS Lê Đức Hùng, “chính là đầu tư cho tương lai công nghệ của đất nước”.

Trong mọi chiến lược phát triển, con người luôn là yếu tố đầu tiên và cuối cùng. Với công nghiệp bán dẫn, ngành đòi hỏi tri thức, sáng tạo và sự kiên trì - bài toán nhân lực không chỉ là nhiệm vụ của giáo dục, mà là nền tảng của quốc gia. Chỉ khi các trường đại học được trao quyền, được tin tưởng và đầu tư đúng mức, “giấc mơ con chip Việt Nam” mới có thể thành hình, không phải trong các bài diễn thuyết, mà ngay trong từng giờ học, từng đồ án của sinh viên hôm nay.