PGS.TS Vũ Thanh Ca, nguyên giảng viên cao cấp Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội đã chia sẻ với phóng viên TTXVN về những đánh giá hiệu quả vận hành, hạn chế hiện tại và giải pháp quan trọng để vận hành tối ưu nguồn thủy điện, bảo đảm an toàn hồ đập, hỗ trợ năng lượng sạch và phát triển bền vững.

Ông đánh giá thế nào về hiện trạng vận hành và hiệu quả khai thác hệ thống thủy điện hiện nay, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và thủy văn khó lường?

Tôi cho rằng hiện nay việc vận hành và khai thác hệ thống thủy điện của Việt Nam rất hiệu quả. Trong những năm vừa qua, thủy điện đã đóng góp rất lớn vào việc duy trì nguồn điện ổn định cho quốc gia. Thí dụ, vào năm 2010 sản lượng điện cung cấp cho hệ thống điện trong cả năm đạt tới trên 40%. Tới năm 2024, sản lượng điện mà từ nguồn thủy điện cung cấp cho toàn hệ thống điện của nước ta vẫn đạt khoảng 28,2% tổng sản lượng điện của quốc gia.

Thủy điện có ưu điểm là khởi động nhanh nên các thủy điện nhỏ thường được huy động để phát phủ đỉnh tại những thời điểm phụ tải tăng rất cao, ảnh hưởng đến an ninh của hệ thống điện. Cũng do tính chất hoạt động linh hoạt, thủy điện cũng được huy động để ngay lập tức ổn định hệ thống điện khi điện gió hoặc điện mặt trời phải dừng đột ngột do các điều kiện thời tiết. Thủy điện cũng có giá thành rất rẻ, giúp hạ giá thành điện sinh hoạt cho người dân và các hoạt động sản xuất, giúp tăng năng lực cạnh tranh cho sản phẩm của Việt Nam trên trường quốc tế.

Tại nhiều quốc gia, thủy điện được coi là năng lượng sạch vì nó ít phát thải khí nhà kính và các khí thải, chất thải độc hại khác. Thủy điện như vậy đã đóng góp tốt vào việc phát triển kinh tế của quốc gia. Việc phát triển hồ thủy điện cũng đóng góp tốt vào sự phát triển của kinh tế địa phương, đặc biệt là tại khu vực xung quanh hồ chứa.

Thủy điện được vận thành theo quy trình vận hành hồ chứa và đối với các thủy điện quan trọng trên một hệ thống sông, quy trình vận hành liên hồ chứa. Các quy trình này được xây dựng với sự tham gia của các chuyên gia thủy điện, thủy lợi và có tính khoa học và thực tiễn rất cao. Các quy trình này đảm bảo tuyệt đối an toàn hồ, đập và đảm bảo các hoạt động đa mục tiêu của thủy điện như phát điện, xả nước chống hạn phục vụ tưới cho trồng trọt và cung cấp nước cho các nhà máy xử lý nước sinh hoạt cho người dân, điều tiết giảm lũ, lụt ở hạ du.

Các quy trình vận hành hồ chứa, quy trình vận hành liên hồ chứa đã tính đến các hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, do chuỗi số liệu sử dụng để tính toán ngắn mà các hiện tượng thời tiết cực đoan trong thời gian gần đây diễn ra với cường độ khó lường nên thực tiễn vận hành hồ chứa, liên hồ chứa theo các quy trình đã ban hành trước đây cho thấy có nhiều điểm cần được sửa đổi để nâng cao năng lực điều tiết lũ của các hồ.

Theo ông, những hạn chế lớn nhất trong quy hoạch, phát triển và vận hành thủy điện giai đoạn vừa qua là gì?

Với lợi thế là đất nước có mưa nhiều và có địa hình đồi núi chạy dọc theo đất nước từ Bắc vào Nam nên trong giai đoạn vừa qua nước ta đã phát triển mạnh mẽ thủy điện. Tuy nhiên, quy hoạch thủy điện còn có nhiều bất cập như việc quản lý quy hoạch còn chồng chéo giữa nhiều bộ, ngành, làm chậm tiến độ thực hiện các dự án.

Đối với các dự án được phân cấp cho các địa phương, do năng lực cán bộ còn hạn chế nên chưa tính hết được ảnh hưởng của thủy điện tới phân bổ nguồn nước, môi trường, hệ sinh thái tự nhiên và các thủy điện khác trên toàn lưu vực.

Việc vận hành các hồ thủy điện cũng còn một số vấn đề. Vào mùa khô, lượng nước xả về hạ du trong thời gian không phát điện chưa đảm bảo yêu cầu tạo dòng chảy tối thiểu để duy trì các hệ sinh thái hạ lưu hồ. Đối với các hồ chứa chuyển nước từ lưu vực này sang lưu vực khác, việc duy trì dòng chảy tối thiểu lại càng cực kỳ quan trọng.

Một số hồ thủy điện còn chưa giải quyết dứt điểm việc đền bù, giải phóng mặt bằng, gây khiếu kiện kéo dài, ảnh hưởng đến quyền lợi của người dân và an ninh chính trị khu vực. Có thể có một số quy trình vận hành hồ chứa hoặc vận hành liên hồ chứa chưa thực sự phù hợp cho mưa cực đoan trong bối cảnh biến đổi khí hậu như hiện nay, do vậy cần phải được xem xét chỉnh sửa để nâng cao hiệu quả điều tiết lũ của hồ chứa. Một số thủy điện được xây dựng sớm, do chuỗi số liệu mưa lũ còn hạn chế nên hiện tại tiềm ẩn nguy cơ an toàn hồ, đập. Các thủy điện này cần được nghiên cứu, nâng cấp để bảo đảm vận hành hiệu quả và giữ hồ, đập tuyệt đối an toàn.

Ngoài ra, nước là một trong những nguồn tài nguyên quan trọng nhất để phát triển bền vững kinh tế - xã hội. Vì vậy, các quy trình được sửa đổi cần đảm bảo nâng cao được năng lực điều tiết cắt lũ, đảm bảo dự trữ nước để phát điện và cấp nước tưới tiêu, nước sinh hoạt, nước cho các hoạt động công nghiệp.

Vậy yêu cầu đặt ra cho quy hoạch thủy điện giai đoạn tới là gì thưa ông để phù hợp với biến động thủy văn và cam kết chuyển dịch năng lượng của Việt Nam?

Hiện nay, ở các lưu vực sông của Việt Nam, tiềm năng của thủy điện còn lại rất ít. Dư địa còn lại chỉ là để phát triển những thủy điện nhỏ. Một vấn đề rất quan trọng cần xem xét khi quy hoạch thủy điện là phải tính đến nhu cầu sử dụng điện của quốc gia. Nhu cầu hiện tại và trong tương lai của nền kinh tế số, kinh tế AI là rất lớn. Các hồ chứa nhỏ, đặc biệt là thủy điện bậc thang với dung tích hồ nhỏ, không có khả năng điều tiết lũ và chỉ phát điện được với công suất nhỏ nhưng tác động môi trường ít và dễ khắc phục, dễ huy động để ổn định lưới điện, hỗ trợ sử dụng năng lượng gió, năng lượng mặt trời.

Vì vậy, việc tiếp tục phát triển các thủy điện nhỏ, đặc biệt là thủy điện bậc thang sử dụng các đập dâng là rất cần thiết. Đối với hệ thống thủy điện hiện có, cần phải rà soát lại thiết kế cũng như toàn bộ quy trình vận hành hồ chứa, liên hồ chứa để đảm bảo tuyệt đối an toàn hồ, đập trong điều kiện lũ cực hạn, đồng thời đảm các hồ có thể cắt lũ hiệu quả nhất.

Muốn vậy phải sử dụng các mô hình toán đã được kiểm chứng độ chính xác để tính toán theo các kịch bản vận hành hồ chứa về an toàn hồ, đập và lũ lụt của hạ du. Trên cơ sở đó, xây dựng các quy trình vận hành hồ chứa, liên hồ chứa tối ưu.

Để tăng năng lực hỗ trợ việc sử dụng điện gió, điện mặt trời một cách hiệu quả, cần khẩn trương xây dựng các thủy điện tích năng theo quy hoạch thủy điện trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050.

Giải pháp nào được xem là khả thi nhất để tối ưu nguồn thủy điện hiện có thưa ông?

Tôi cho rằng, giải pháp quan trọng nhất để tối ưu hóa nguồn thủy điện hiện có là tăng cường quản trị nguồn nước trên toàn lưu vực. Điều này bao gồm việc tính toán nhu cầu sử dụng nước, hiệu quả kinh tế của các phương án sử dụng nước, những tác động xấu tới môi trường, kinh tế - xã hội mà các phương án sử dụng nước gây ra và các giải pháp giảm thiểu những tác động đó.

Trên cơ sở đó, nghiên cứu, rà soát, sửa đổi quy trình vận hành liên hồ chứa với đầy đủ cơ sở khoa học như đã nêu ở trên. Việc điều hành các hồ chứa phải đảm bảo tuyệt đối an toàn hồ, đập, nâng tối đa khả năng cắt lũ, đồng thời đáp ứng một cách tối ưu các nhu cầu sử dụng nước, giảm tới mức cao nhất các tác động tới môi trường, kinh tế - xã hội của các phương án sử dụng nước.

Nước rất cần cho phát triển bền vững nên việc sửa đổi các quy trình vận hành hồ, liên hồ phải đảm bảo khả năng cấp nước của thủy điện vào mùa khô và theo yêu cầu quản trị nguồn nước trên toàn lưu vực.

Vì có rất nhiều nguồn điện được sử dụng để phát điện nên việc điều hành do con người thực hiện là không thể. Cần phải áp dụng các công nghệ mới để điều hành linh hoạt, hiệu quả toàn bộ hệ thống điện; trong đó có thủy điện. Do vậy, áp dụng công nghệ số có sự trợ giúp của trí tuệ nhân tạo (AI) là rất cần thiết.

Đối với thủy điện nhỏ, ông nhận định thế nào về dư địa phát triển và cần siết chặt những tiêu chí nào để đảm bảo an toàn - môi trường?

Trong thời gian trước kia, Việt Nam cũng như các quốc gia khác trên thế giới ưu tiên phát triển thủy điện nhỏ vì so với các thủy điện lớn, thủy điện nhỏ gây tác động môi trường ít hơn nhiều. Các tác động môi trường của thủy điện nhỏ cũng dễ khắc phục bằng cách bổ sung các yêu cầu kỹ thuật khi xây đập.

Trong tương lai, để đạt được mục tiêu giảm, tiến tới trung hòa phát thải khí nhà kính, việc tiếp tục xây dựng các thủy điện nhỏ theo Kế hoạch thực hiện Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050, phê duyệt theo Quyết định số 262/QĐ-TTg ngày 1 tháng 4 năm 2024 của Thủ tướng Chính phủ là rất cần thiết. Khi xây dựng các thủy điện này, cần đảm bảo xây dựng các công trình phụ trợ để giảm tác động môi trường và hệ sinh thái tới mức tối thiểu.

Trân trọng cám ơn ông!

Bài cuối: Tương lai với thủy điện tích năng