Theo tờ Conversation, ngay sau khi chính quyền cựu Tổng thống Bashar al-Assad ở Syria sụp đổ, chính phủ mới do thủ lĩnh phiến quân Ahmed al-Sharaa lãnh đạo đã cam kết đoàn kết người dân Syria và thiết lập một "nền hòa bình dân sự".

Trong những ngày gần đây, nền hòa bình mong manh này đã bị thử thách. Vào cuối tuần trước, các cuộc đụng độ đã nổ ra giữa lực lượng an ninh chính phủ và tàn quân của lực lượng dân quân ủng hộ ông Assad tại thành trì của cựu tổng thống là tỉnh Latakia ở bờ biển phía tây bắc đất nước. Hơn 1.000 người đã thiệt mạng, chủ yếu là dân thường.

Trong một dấu hiệu tích cực, một thỏa thuận lớn đã được ký kết vào ngày 11/3 giữa chính phủ và một phe phái vũ trang khác, Lực lượng Dân chủ Syria (SDF) của khu vực người Kurd bán tự trị ở đông bắc Syria. SDF đã đồng ý hợp nhất tất cả các lực lượng và thể chế của mình với chính quyền trung ương ở Damascus.

Tuy nhiên, mối đe dọa về bạo lực gia tăng ở đất nước đầy chia rẽ này vẫn còn. Điều này làm dấy lên nghi ngờ về việc liệu tầm nhìn của ông al-Sharaa có thể trở thành hiện thực hay không.

Nguyên nhân nào gây ra làn sóng bạo lực gần đây?

Bất ổn ở Latakia bùng phát do một cuộc tấn công phục kích của các tay súng ủng hộ ông Assad nhằm vào lực lượng an ninh chính phủ (chủ yếu gồm các cựu chiến binh từng là phiến quân) vào 6/3. Sự việc này đã khơi lại vết thương cũ từ cuộc nội chiến kéo dài 13 năm của Syria, gây ra tình trạng bạo lực chết chóc nhất kể từ khi chính quyền al-Assad sụp đổ vào tháng 12/2024.

Theo Đài quan sát Nhân quyền Syria, ít nhất 1.068 thường dân đã thiệt mạng trong vụ bạo lực - chủ yếu là thành viên của nhóm thiểu số Alawite (một giáo phái của dòng Hồi giáo Shiite), cùng một số người theo đạo Thiên chúa. Liên hợp quốc cho biết họ đã nhận được các báo cáo "cực kỳ đáng lo ngại" về việc toàn bộ gia đình bị giết, bao gồm cả trẻ em.

Nhiều thành viên trong gia đình Assad và các quan chức cấp cao của chế độ cũ của ông thuộc nhóm thiểu số Alawite. Căng thẳng vẫn tiếp diễn giữa những người trung thành với Assad và chính phủ mới, vốn do các phe phái dòng Sunni thống trị, với lịch sử theo khuynh hướng thánh chiến và chống Shiite.

Chính phủ Syria cho biết các hoạt động chống lại lực lượng ủng hộ Assad đã kết thúc ngày 11/3. Tổng thống lâm thời Al-Sharaa cũng thừa nhận rằng đã xảy ra vi phạm nhân quyền và tuyên bố mở cuộc điều tra để xác định những người chịu trách nhiệm. Tuy nhiên, ông đổ lỗi chính cho các nhóm ủng hộ Assad đã kích động bạo lực. Ông cũng nhấn mạnh rằng lực lượng an ninh không nên "phản ứng thái quá”.

Sau vụ bạo lực, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã bày tỏ sự đoàn kết với các nhóm tôn giáo và dân tộc thiểu số của Syria, kêu gọi chính phủ lâm thời truy cứu trách nhiệm của những kẻ gây ra vụ việc.

Liên minh châu Âu, khối gần đây đã nới lỏng một số hạn chế đối với Syria để ủng hộ "quá trình chuyển đổi chính trị toàn diện", cũng lên án vụ bạo lực.

“Công lý chuyển tiếp” là chìa khóa

Tờ Conversation cho rằng, ở một quốc gia đa sắc tộc và chia rẽ sâu sắc như Syria, nhiều thập kỷ chế độ độc tài đã làm xói mòn bản sắc dân tộc và thúc đẩy xung đột giáo phái. Đây là lý do tại sao một quá trình toàn diện về “công lý chuyển tiếp” là điều cần thiết.

"Công lý chuyển tiếp" (Transitional justice) là một tập hợp các biện pháp pháp lý và phi pháp lý được áp dụng để giải quyết những tội ác và vi phạm nhân quyền nghiêm trọng trong các giai đoạn chuyển đổi chính trị.

Một quá trình như vậy sẽ giúp thu hẹp khoảng cách giữa các cộng đồng dân tộc và tôn giáo khác nhau. Điều này sẽ thúc đẩy sự thống nhất quốc gia, đồng thời tôn trọng bản sắc riêng của từng nhóm.

Mặc dù chính quyền mới đã nhấn mạnh tầm quan trọng của sự gắn kết xã hội, nhưng lực lượng của họ bị cáo buộc hành động trái với cam kết này và thực hiện các vụ giết người. Lời lẽ mang tính giáo phái từ một số nhân vật ủng hộ chính phủ chỉ làm gia tăng thêm căng thẳng.

Ngoài ra, người Alawite phải đối mặt với tình trạng bị gạt ra ngoài lề ngày càng tăng, bao gồm việc bị sa thải khỏi vị trí việc làm công, cắt giảm lương và bị đàn áp có mục tiêu.

Những diễn biến này nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết của Syria về một ủy ban công lý chuyển tiếp độc lập. Nếu không có cách tiếp cận có cấu trúc để buộc những người chịu trách nhiệm về tội ác đã gây ra dưới chế độ Assad và hòa giải dân tộc, đất nước này có nguy cơ sẽ thay thế một chu kỳ đàn áp bằng một chu kỳ đàn áp khác. Điều này chỉ làm gia tăng thêm nỗi bất bình chứ không chữa lành chúng.

Một quy trình tư pháp được thiết kế tốt là rất quan trọng để giúp người dân Syria vượt qua những tổn thương từ chế độ trước và xây dựng một tương lai ổn định, toàn diện.

Những thách thức đối với một Syria thống nhất

Trong bối cảnh hỗn loạn đang diễn ra, thỏa thuận gần đây được ký kết giữa Lực lượng Dân chủ Syria (SDF) và chính quyền Tổng thống lâm thời al-Sharaa đã làm dấy lên hy vọng rằng đất nước vẫn có thể có cơ hội duy trì sự thống nhất và tránh bị chia cắt.

Tuy nhiên, chi tiết về cách thức các lực lượng SDF sẽ được hợp nhất vẫn chưa rõ ràng. Liệu người Kurd cuối cùng có đạt được yêu cầu lâu dài của họ về quyền bán tự trị trong một nhà nước liên bang không? Hay sự hợp nhất này sẽ đánh dấu sự kết thúc của những khát vọng của họ?

Tình hình cũng phức tạp không kém đối với cộng đồng Alawite và Druze ở các khu vực phía tây và phía nam Syria, vì họ có hai lực lượng khu vực hùng mạnh hậu thuẫn.

Israel đã có những bước tiến đáng kể vào các khu vực Druze ở miền nam Syria, đề nghị bảo vệ người Druze nếu cần thiết. Tương tự như vậy, Iran tiếp tục ủng hộ người Alawite, và giới lãnh đạo dự đoán sẽ có một cuộc nổi loạn chống lại chế độ Syria mới.

Theo tờ Conversation, những động thái này đặt ra những trở ngại nghiêm trọng đối với sự thống nhất của Syria. Trong một môi trường phân cực như vậy, một hệ thống liên bang có thể là lựa chọn khả thi cuối cùng để duy trì sự gắn kết của đất nước. Tuy nhiên, nếu chế độ mới tiếp tục bác bỏ ý tưởng này, đất nước có nguy cơ bị chia cắt và có thể dẫn đến nhiều bạo lực hơn.