Đây là cuộc gặp lịch sử của Chủ tịch Hồ Chí Minh với đại diện Pháp ở Đông Dương trước khi Người ra Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến. Đây cũng là vinh dự lớn đối với Khánh Hòa, địa phương đầu tiên của miền Nam được Người trở lại sau 35 năm xa cách, kể từ khi Người ra đi tìm đường cứu nước từ Bến cảng Nhà Rồng.

Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội), Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản “Tuyên ngôn độc lập” tuyên bố trước nhân dân Việt Nam và nhân dân toàn thế giới sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Nhưng vào thời điểm đó, rải khắp hai miền Nam, Bắc Việt Nam vẫn là quân Đồng Minh, quân Nhật, thực dân Pháp cùng các thế lực phản động khác, đang liên kết với nhau hòng bao vây, chống phá chính quyền cách mạng Việt Nam còn non trẻ.

Trước tình hình đó, ngày 25/11/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra Chỉ thị “Kháng chiến kiến quốc”. Đối với quân Pháp, Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đàm phán và ký kết Hiệp định Sơ bộ 6/3/1946 với chủ trương hòa hoãn với Pháp để đẩy quân Tưởng về nước, tránh tình thế bất lợi cùng một lúc với nhiều kẻ thù. Ta bảo toàn được lực lượng, tranh thủ thời gian hòa hoãn và củng cố phát triển lực lượng cách mạng.

Ngày 31/5/1946, nhận lời mời của Chính phủ Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh lên đường thăm nước Pháp. Cùng ngày, phái đoàn Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do đồng chí Phạm Văn Đồng dẫn đầu cũng lên đường đi đàm phán chính thức với Chính phủ Pháp. Hội nghị Fontainebleau họp từ ngày 6/7 đến 10/9/1946 bàn các vấn đề: Địa vị Việt Nam trong khối Liên hiệp Pháp; mối quan hệ bang giao giữa Việt Nam và các nước; tổ chức Liên bang Đông Dương; vấn đề thống nhất ba kỳ ở Việt Nam và việc trưng cầu dân ý ở Nam Bộ... nhưng không đạt được kết quả gì. Phái đoàn của Chính phủ Việt Nam lên đường về nước ngày 13/9/1946.

Để tỏ thiện chí hòa bình, tranh thủ thêm thời gian hòa hoãn trước khi rời Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đàm phán, ký kết với đại diện Chính phủ Pháp bản “Tạm ước 14/9/1946”. Tạm ước được ký với 11 điền khoản, trong đó có Điều 9 với nội dung cơ bản là: Pháp cam kết thi hành quyền tự do dân chủ ở Nam bộ, sẽ tổ chức trưng cầu dân ý ở Nam Kỳ và chấm dứt mọi hành động chiến tranh vào ngày 30/10/1946.

Ngày 15/9/1946, Cao ủy Pháp ở Việt Nam là D’argenlieu nhận được thông báo về bản “Tạm ước 14/9” với nội dung cam kết như trên và cho rằng việc ký kết Tạm ước là sự vội vàng, là một “thảm họa” cho Pháp. D’argenlieu lập tức gửi điện mời gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh trên đường Người từ Pháp trở về tại vịnh Cam Ranh để bàn việc thi hành Tạm ước. D’argenlieu buộc phải chấp hành mệnh lệnh từ Paris, song ý đồ mời gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh là nhằm tiếp tục thực hiện mưu toan của mình ở Đông Dương.

Đó là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến việc Chủ tịch Hồ Chí Minh đến Vịnh Cam Ranh. Lịch trình trên cho thấy đây là một sự kiện liên tục của quá trình đấu tranh ngoại giao của Chủ tịch Hồ Chí Minh với phía Pháp vào năm 1946.

Ngày 18/10/1946, Cao ủy Pháp D’argenlieu, Tướng Luítxơ Môlie - đại diện của Pháp tại Hà Nội đón Chủ tịch Hồ Chí Minh tại vịnh Cam Ranh. Đây là lần thứ hai sau 7 tháng, Cao ủy D’argenlieu đón Chủ tịch Hồ Chí Minh theo nghi lễ chính thức trên biển. Chủ tịch Hồ Chí Minh và Cao ủy D’argenlieu cùng duyệt đội hải quân danh dự Pháp. Trên tàu Suffer, trong ngày 18-10-1946 đã diễn ra hai sự kiện: Cuộc hội kiến và chiêu đãi Hồ Chủ tịch của D’argenlieu và cuộc họp báo.

Cuộc hội kiến giữa Chủ tịch Hồ Chí Minh và Cao ủy Pháp D’argenlieu bàn luận cách thức thực hiện các điều khoản của Tạm ước 14/9 và thỏa thuận được một số điểm. D’argenlieu đồng ý về việc bổ nhiệm một đại diện của Chính phủ Việt Nam để phối hợp thực hiện ngừng bắn. Hồ Chủ tịch kiên quyết phản đối và từ chối yêu cầu của D’argenlieu đòi quân đội Việt Nam tại miền Nam phải rút quân về miền Bắc với lý do thực hiện nguyên tắc bảo vệ chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Bữa tiệc trên chiến hạm Suffer ở vịnh Cam Ranh đã trở thành một cuộc đấu trí tài tình của Chủ tịch Hồ Chí Minh với một bên là viên Đô đốc hải quân Pháp, một bên là Thống soái quân đội Pháp. Khi D’argenlieu bóng gió nói: “Thưa ngài Chủ tịch, Ngài thật đang bị đóng trong cái khung”. Chủ tịch Hồ Chí Minh mỉm cười và trả lời: “Nhưng mà Ngài Đô đốc biết đấy, chính bức tranh làm nên giá trị cái khung”. D’argenlieu lại nói: “Chủ tịch thật quen với biển cả, có lẽ xin tặng Người danh hiệu “Người thủy thủ nhỏ” như quân đội Pháp đã quý mến tặng Napoleon cái tên “Người đội trưởng nhỏ!”. Chủ tịch Hồ Chí Minh đáp lại: ”Phải, người thủy thủ nhỏ của Hải quân Việt Nam”. Những câu nói đầy mỉa mai của D’argenlieu được đáp trả bằng những câu trả lời vừa khôn khéo, vừa cương quyết càng thể hiện tài năng ngoại giao của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Trong cuộc họp báo sau đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Cao ủy Pháp ngồi cạnh nhau. Chủ tịch hỏi thăm về quê hương, nghề nghiệp của các nhà báo Pháp. Vì đã ở Pháp lâu năm, Chủ tịch hiểu rõ những tập quán, những thổ âm địa phương của từng vùng, nên không khí buổi họp báo thân thiện và cởi mở như một cuộc phiếm luận vui vẻ. Chủ tịch một lần nữa khẳng định lại lập trường kiên quyết đấu tranh giành độc lập và thống nhất hoàn toàn đất nước của nhân dân Việt Nam trước đông đảo báo giới. Người nói: “Đô đốc và tôi đều có ý kiến cho rằng, các báo Sài Gòn và Hà Nội chỗ này, chỗ khác đã tỏ ra quá căng thẳng. Người ta có thể nói lên sự thật và dĩ nhiên không thể nào luôn luôn tặng hoa cho nhau, nhưng tránh được việc chửi rủa nhau. Bởi vậy nên chúng tôi cho rằng phải cố gắng đến mức tối đa theo hướng đó. Phải làm tất cả để chấm dứt cuộc chiến và làm nguội các đầu óc. Tôi tin rằng, bằng việc thực hiện một cách trung thực bản Tạm ước, chúng ta cải thiện được rất nhiều quan hệ của chúng ta trong khi chờ đợi cuộc họp vào tháng Giêng tới. Sẽ rất nhiều khó khăn, nhưng chúng ta sẽ cùng khắc phục vượt qua được”.

Trả lời câu nói của D’argenlieu: “Nếu nước Việt Nam ở trong khối Liên hiệp Pháp, tôi xin tặng Ngài danh hiệu người bạn lớn của nước Pháp”, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Chúng tôi chưa thỏa mãn với Hiệp định Sơ bộ 6/3/1946 vì Tổ quốc chúng tôi chưa hoàn toàn độc lập. Nhưng rồi chúng tôi sẽ giành được độc lập hoàn toàn. Đối với Tạm ước 14/9/1946 vừa rồi, chúng tôi hy vọng về phần người Pháp cũng thành thật thi hành như chúng tôi”.

Chiều ngày 19/10/1946, tàu Đuymông Đuyếtvin nhổ neo rời vịnh Cam Ranh đưa Chủ tịch Hồ Chí Minh về Bến cảng Hải Phòng, kết thúc chuyến thăm của Người tới vịnh Cam Ranh, tỉnh Khánh Hòa.

Từ việc ngăn chặn những hành động quá khích của quân Tưởng ở miền Bắc, hòa hoãn với Pháp để đẩy quân Tưởng ra khỏi Việt Nam, ký Hiệp định Sơ bộ 6/3/1946 rồi Tạm ước 14/9/1946, sự kiện Chủ tịch Hồ Chí Minh gặp Cao ủy Pháp D’argenlieu tại vịnh Cam Ranh có ý nghĩa lịch sử vô cùng quan trọng, ở một thời điểm hết sức nhạy cảm của chính trường miền Nam Việt Nam. Đó là đã góp phần bảo vệ chủ quyền nền độc lập còn non trẻ của ta, trì hoãn và kéo dài thời gian chuẩn bị lực lượng cho cho cuộc kháng chiến toàn quốc. Hơn nữa, thành công về phương diện ngoại giao của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa lâm thời đã nâng tầm vị thế của Việt Nam với các nước trên thế giới.

Cuộc gặp Cao ủy D’argenlieu và các hoạt động ngoại giao trước đó đã chứng minh chủ trương của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh là cố gắng đến cùng tìm ra một giải pháp hòa bình, nhân nhượng, thậm chí lùi một bước tạm thời ở một thời điểm cần thiết nhằm tránh một cuộc chiến tranh cho dân tộc, để bộ đội ta tập trung lực lượng vào những trận đánh có tính chất quyết định. Giải pháp này được đưa ra nhưng vẫn dựa trên nguyên tắc nắm vững đường lối chiến lược, quyết tâm theo đuổi mục tiêu cao nhất của dân tộc là độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội. Với những kẻ thù không chấp nhận, muốn dùng chiến tranh để thủ tiêu nền độc lập thống nhất đất nước thì toàn Đảng, toàn dân, toàn quân kiên quyết đứng lên chiến đấu, bảo vệ đến cùng nền độc lập, tự do mới giành được.

Kể từ khi ra đi tìm đường cứu nước tại Bến cảng Nhà Rồng (Thành phố Hồ Chí Minh), cho đến khi Người vĩnh biệt đồng bào ra đi mãi mãi, đây là lần đầu tiên cũng là lần cuối cùng Người trở lại miền Nam, mà Khánh Hòa là địa phương in dấu hình ảnh của Người.