Xóm nhỏ của người Lô Lô ở Nà Van có 70 hộ, đều ở trong những ngôi nhà sàn nằm treo bên lưng chừng núi. Đến Nà Van, chúng tôi cảm nhận được không khí đón Tết tưng bừng rộn rã ở xóm lưng chừng núi này. Cũng như nhiều dân tộc thiểu số ở Cao Bằng, ngày Tết là dịp được người Lô Lô coi trọng nhất. Phong tục đón Tết của người Lô Lô rất độc đáo, ẩn chứa những giá trị văn hóa đậm nét của các cư dân trên miền rẻo cao.
Trang phục Tết của đồng bào Lô Lô. |
Đón chúng tôi trong căn nhà sàn rộng rãi và thoáng đãng, anh Na Văn Đáo, trưởng xóm Nà Van vui vẻ nói: Năm nay bà con trong xóm đón Tết rất vui, vì được Nhà nước quan tâm làm con đường nhựa về tận xóm. Người dân giờ xuống chợ không còn khó khăn như trước. Việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi như các loại giống lúa, ngô lai cho năng suất cao hơn, mùa màng cũng tươi tốt; con dê con lợn bán cũng có giá hơn. Khách du lịch đến thăm xóm cũng nhiều hơn.
Bên bếp lửa bập bùng cháy, cùng nhâm nhi những chén rượu ngô ấm nồng, chúng tôi được vui xuân cùng đồng bào Lô Lô. Với người Lô Lô, vào ngày cuối cùng của năm cũ, mọi người sẽ quét dọn nhà cửa sạch sẽ để chuẩn bị đón tài lộc năm mới, tổ chức bữa cơm sum họp. Khi những người đàn ông trong gia đình bắt lợn, gà chuẩn bị các món ăn cho bữa cơm tất niên thì phụ nữ lại bận rộn bên những khung cửi để kéo sợi, dệt vải và hoàn thành nốt các bộ quần áo mới cho mọi người trong nhà để vui xuân.
A nh Na Văn Đáo cho biết, dù cuộc sống bây giờ đã khác, đi chợ cái gì cũng có để mua nhưng con gái Lô Lô vẫn phải biết dệt vải và tự làm quần áo cho mình để mặc vào dịp lễ, Tết. Từ nhỏ người con gái dân tộc Lô Lô đã được mẹ, bà dạy cho cách dệt vải. Ngày trước, các gia đình khi chọn con dâu thường nhìn vào tấm vải, đường kim để biết được người con gái đó có khéo léo, biết chăm lo gia đình hay không. Bộ quần áo của người Lô Lô được làm rất tỉ mỉ, một bộ quần áo truyền thống phải dệt khoảng 6 tháng mới xong.
Người Lô Lô quan niệm bước sang năm mới, trong nhà không chỉ có ngô, gạo mà phải có nhiều củi và nước, biểu hiện của một năm làm ăn sung túc. Vì vậy, vào đêm giao thừa, mỗi gia đình lại cử người ra gánh nước tại mỏ nước của xóm về nhào bột, làm bánh nếp. Bánh nếp là loại bánh rất đặc trưng, có tên gọi theo tiếng dân tộc là “Chò mìa chá”, cũng được gói bằng lá dong tựa như bánh trưng, bánh tét của người Kinh, người Tày nhưng bánh của người Lô Lô không phải hình vuông mà gói thành hình một chiếc bánh gù. Màu bánh cũng rất đặc biệt bởi gạo được ngâm bằng nước của loại lá lấy từ trên rừng, có màu xám đen. Trong ngày đầu năm mới, loại bánh này được buộc ở các cột nhà, buộc vào nông cụ lao động để cầu may mắn, mùa màng bội thu. Bánh được treo hết ngày 15 Tết mới được gỡ xuống, bởi từ xa xưa người Lô Lô quan niệm vạn vật đều có linh hồn, ngày Tết tất cả đều phải được đón Tết đủ đầy.
Đêm giao thừa là đêm nhộn nhịp nhất, trong nhà từ già trẻ, gái trai đều thức. Mọi người cùng quần tụ bên bếp lửa hồng với nồi bánh nghi ngút khói, ôn lại câu chuyện của năm cũ . Vào sáng sớm mùng 1 Tết, người đàn ông lớn tuổi trong gia đình sẽ sửa soạn bàn thờ để mời tổ tiên về đón Tết cùng gia đình. Trên bàn thờ tổ tiên của người Lô Lô đều có những hình nhân làm bằng cây gỗ "Mạy Vjẹc" - một loại cây được người Lô Lô quan niệm là vật thiêng được lấy từ trong khu rừng thần của xóm, của bản đó được coi là nơi trú ngụ của thổ công. Người Lô Lô rất coi trọng tổ tiên, tổ tiên gần gọi là "dùng khé” là đời cụ, ông bà, cha mẹ; tổ tiên xa trên 4 đời gọi là “ Pờ si ”. Nhà nào cũng phải có bàn thờ tổ tiên trong nhà. Do sống ở trên vùng rừng núi cao nên người Lô Lô thờ thần đất và mặt trời. Hàng năm dân bản thường tổ chức cúng thần thổ công, làm lễ xông đất để đánh thức hồn lúa, hồn đất dậy để xua đuổi chuột bọ, mưa gió thuận hòa nương rẫy được xanh tốt.
Đối với người Lô Lô, bữa ăn trong ngày Tết rất quan trọng, không thể thiếu các thực phẩm do bàn tay lao động của mình làm ra như: thịt gà, lợn đen treo trên gác bếp, cá lam. Đặc biệt là bữa cơm ngày Tết của người Lô Lô còn có món ăn được chế biến từ các loại côn trùng như: Châu chấu, Nhái… được người dân tìm kiếm từ rừng mang về. Đây là những món ăn rất đặc biệt và được chế biến một cách cầu kỳ. Theo quan niệm của người Lô Lô thì bữa cơm cúng tổ tiên và các thần linh phải được chuẩn bị từ những thực phẩm từ thiên nhiên hoặc do chính bàn tay lao động làm ra, để tỏ lòng thành kính với tổ tiên và thần đất sẽ xua đuổi tà ma, rủi ro, đem lại may mắn trong năm mới. Cho nên dù có khó khăn vất vả đến mấy cũng tìm cho bằng được những loại nguyên liệu để chế biến. Đặc biệt, bàn thờ của người Lô Lô không thể thiếu cành cây “mà si phìa”. Cành cây này được cắm từ cầu thang, c nhà đến bàn thờ tổ tiên để cầu cho gia đình mạnh khỏe, hạnh phúc, ăn nên làm ra, con cháu thảo hiền…