Đờn ca tài tử Nam bộ có xuất xứ từ nhạc thính phòng, nhã nhạc cung đình Huế và văn nghệ dân gian. Sau thời gian dài định hình và chấn chỉnh, đến nay đờn ca tài tử đã được quốc gia hóa và được xếp vào một trong những di sản âm nhạc độc đáo trong kho tàng âm nhạc truyền thống Việt Nam. Khi mới hình thành, đờn ca tài tử là loại hình diễn tấu có ban nhạc gồm 4 nhạc cụ: Đàn kìm, đàn cò, đàn tranh và độc huyền cầm (gọi là tứ tuyệt). Sau này, được cách tân với sự thay thế độc huyền cầm bằng cây ghi-ta phím lõm.

Khách tham quan điểm du lịch sinh thái Cồn Thái Sơn được thưởng thức nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ. Ảnh: Thanh Hà - TTXVN

Nghệ sĩ Minh Thơ, hội viên Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam cho biết: Sau khi hình thành và phát triển, một số nhạc sĩ nổi tiếng ở nhiều địa phương như Sài Gòn, Long An, Mỹ Tho, Sa Đéc, Vĩnh Long, Cần Thơ, Bạc Liêu... đã liên kết thành hai khối: Tài tử miền Đông và tài tử miền Tây. Mỗi khối cố gắng tranh đua cải soạn, sáng tác mới bài bản, giảng dạy truyền nghề âm nhạc tài tử theo cách riêng của mình. Khối miền Đông sáng tác được nhóm Ngũ Châu gồm các bài: Kim tiền bản, Ngự giá, Hồ lan, Vạn liên, Song phi hồ điệp…, còn khối miền Tây sáng tác nhóm Tứ Bửu (bốn báu vật): Minh hoàng thưởng nguyệt, Ngự giá đăng lâu, Phò mã giao duyên và Ái tử kê… Nhờ vậy, kho tàng âm nhạc tài tử quý báu của Nam bộ rất phong phú về bài bản, đa dạng về hơi điệu. Tính đến nay, bài bản tài tử đã có đến hàng trăm, nhưng tựu lại còn 20 bài gọi là “Nhị thập huyền tổ bản”, nét tinh hoa của nền âm nhạc tài tử Nam bộ.

Tuy là loại hình văn hóa mang sắc thái nghiệp dư, nhưng đờn ca tài tử có một sức sống mãnh liệt có luật chơi, từ cách ôm đàn đến so dây và gõ song loan. Thao tác bắt buộc đầu tiên cho ban nhạc là thứ tự khi so dây. Phần dạo đầu ưu tiên dành cho đàn tranh - vì đàn tranh được coi như “anh cả”, sau mới đến thập lục, cò, kìm, sến... sao cho hoàn chỉnh, chính xác từng cung, bậc, âm thanh của từng loại đàn. Hình thức nhạc tài tử cũng có thứ lớp, bài bản sử dụng gồm có Nam, Bắc, Oán, Vọng cổ và 7 bài bản lớn trong nhạc tài tử.

Các ban nhạc tài tử thoạt đầu được hình thành một cách ngẫu hứng như tính chất và tên gọi của nó. Ông Sáu đờn cò xóm trên ôm đàn xuống chơi với ông Chín đờn kìm xóm dưới. Họ đến với nhau vì “tìm bạn tri kỷ, tri âm”. Họ chơi với nhau những lúc nông nhàn hoặc khi “trà dư tửu hậu”, rồi dần dà những cung bậc buồn vui với lời ca đậm nghĩa nặng tình đã đi vào đời sống, thấm sâu vào tâm hồn của người dân sông nước Nam bộ.

Đờn ca tài tử có sức sống mãnh liệt bởi tính chất bình dân, ai cũng có thể tham gia. Trong sân chơi này, người thưởng thức và người phục vụ thường không phân biệt. Người đến nghe không những trải lòng mình đồng cảm với lời ca, với từng ngón đờn tài hoa mà khi cao hứng họ cũng tham gia khi nửa bản phụng hoàng, lúc một đoạn nam ai hoặc vài ba câu vọng cổ... Ngồi hát chán chê, rồi họ đứng lên hát ra bộ, có khi ca diễn cả một trích đoạn cải lương. Càng hát càng say, lúc hát một mình, khi hát cùng bạn tri âm, tri kỷ. Tùy theo hoàn cảnh mà người hát, người đờn chọn bài bản có giai điệu, tiết tấu, lời ca sao cho phù hợp với tâm trạng, tình cảm của mình lúc đó. Một tính chất khác của tài tử là hát ngẫu hứng. Khi chén trà, chung rượu ngấm vào tâm, trong cơn tửu hứng, họ cao giọng ngâm nga nỗi niềm riêng tư ngẫu hứng bằng lời ca mới nhưng đúng bài bản và rất điệu nghệ. Nhờ vậy, hình thức sinh hoạt văn hóa độc đáo này có sức sống riêng, thu hút rất đông "nam, phụ, lão, ấu" tham gia. Họ thường luân phiên tổ chức, quây quần bên nhau trên bộ ván gõ giữa nhà, hoặc trên một chiếc chiếu rộng trải giữa sân trong những đêm gió mát, trăng trong, đờn hát với nhau cho ấm áp tình làng, nghĩa xóm.

Về Cần Thơ hay các tỉnh vùng sông nước Nam bộ, du khách dễ dàng bắt gặp đó đây trên dòng sông, trên ghe khách thương hồ, bên rặng dừa nước, trong vườn cây trái sum suê, hoặc trong khung cảnh đồng lúa mênh mông hình ảnh các lão nông lai rai bên ly xị đế với vài cây đờn, bộ âm ly và hai micro gọn nhẹ là có thể ngân nga vài câu vọng cổ, cất lên đôi giọng điệu ai, oán. Nhiều quán ăn nhà hàng hay khu du lịch sinh thái cũng đang phổ biến hình thức đờn ca tài tử này phục vụ khách hàng và được thực khách rất ái mộ.

Hàng chục năm qua, những ban nhạc tài tử “ta đàn, ta hát, ta nghe” không thể thiếu trong các dịp lễ, Tết, đám, đình ở xóm thôn Nam bộ. Ngoài việc phục vụ đám tiệc, đàn hát giao lưu văn nghệ họ còn biểu diễn giới thiệu vốn nhạc tài tử truyền thống cho các đoàn khách du lịch miệt vườn, du lịch sông nước. Về sau, phần lớn các ban nhạc này được nâng cấp, kiêm luôn nhiệm vụ của một đội thông tin lưu động, tham gia tuyên truyền thông tin thông qua những điệu nhạc, lời ca cải biên mới phù hợp với nội dung giáo dục động viên bà con hăng hái thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ chính trị ở địa phương.

Nghệ sĩ ưu tú - soạn giả Viễn Châu (tác giả bài vọng cổ “Tình anh bán chiếu” rất quen thuộc) cho rằng: Nhạc tài tử là đỉnh cao của nghệ thuật âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Nhạc tài tử và cải lương, tuy hai mà một. Nhạc tài tử mang sắc thái vừa phong lưu, chín chắn, chân phương hàm chứa yếu tố dân dã, nhưng vừa mang tính bác học cao. Còn theo Giáo sư Nhạc sĩ Tô Vũ: “Đờ̀n ca tài tử xưa là nét văn hóa độc đáo của người dân Nam bộ, nhưng ngày nay đã lan truyền rộng ra khắp mọi miền đất nước và thậm chí còn được phát triển ra cả nước ngoài...”.

Tiếp xúc, hỏi chuyện với nhiều tài tử đàn, tài tử ca, họ đều có chung cảm nhận: Đối với đờn ca tài tử không thể chỉ nói ham thích mà phải nói là đam mê! Cái duyên đưa họ đến với nhạc tài tử rất tự nhiên, rồi không hiểu tự bao giờ nó đã gắn bó, trở thành máu thịt của họ, không thể dứt ra được.

Cứ như thế, sức sống mãnh liệt của đờn ca tài tử đã lưu truyền từ hơn thế kỷ qua, trở thành văn nghệ dân gian tươi mát, độc đáo, góp phần làm phong phú và bổ ích thêm đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư vùng sông nước Nam bộ, trong đó có vùng châu thổ “chín rồng” xinh đẹp, hữu tình.

Trần Khánh Linh