Tương lai chính trường Thổ Nhĩ Kỳ sau đảo chính

Âm mưu đảo chính tại Thổ Nhĩ Kỳ có vẻ như đã được dập tắt hoàn toàn, với gần 6.000 quân nhân đang bị giam giữ. Mặc dù Tổng thống Recep Tayyip Erdogan rõ ràng đã đẩy lùi được cuộc đảo chính, song câu hỏi cấp bách nhất đặt ra là: Sau đây ông sẽ trở nên hùng mạnh hơn hay trở thành một nhà lãnh đạo yếu thế phải nhân nhượng các đối thủ của mình. Dưới đây là một số bài viết đáng chú ý về chủ đề này đăng trên các trang báo lớn của Mỹ trong ngày 17/7.

Bài viết đăng trên tờ "New York Times" cho rằng việc nhiều người dân Thổ Nhĩ Kỳ, trong đó có cả nhiều người thường đả kích gay gắt chính phủ, phản đối cuộc đảo chính quân sự vì coi đây là hành động vi phạm dân chủ, đã làm dấy lên những kỳ vọng rằng ông Erdogan sẽ chớp lấy khoảnh khắc này để hàn gắn những rạn nứt chính trị và đoàn kết quốc gia. Tuy nhiên, bài viết cũng ngay sau đó đã "dội nước lạnh" lên những kỳ vọng này.

Bài viết lưu ý đến chi tiết đêm 16/7, ông Edrogan sau khi đập tan được âm mưu đảo chính đã nói trước những người ủng hộ đang tập trung tại một điểm đỗ xe buýt bên ngoài dinh thự của Tổng thống ở Istanbul: "Chúng ta chỉ cúi đầu trước Thượng đế". Đây là một động thái có ý nghĩa biểu tượng mạnh mẽ bởi lẽ cuộc mít tinh không chính thức này gợi nhớ lại thời kỳ ông Erdogan còn là một thủ lĩnh Hồi giáo dân túy thường xuyên phát biểu trước bến đỗ xe buýt. Và thông điệp của ông, sử dụng ngôn ngữ Hồi giáo, cho thấy rõ Thổ Nhĩ Kỳ đã thay đổi nhiều như thế nào trong mấy thập niên gần đây. Những sĩ quan quân đội, từng có thời là những người bảo vệ các truyền thống thế tục của quốc gia và đập tan được 3 vụ đảo chính trong thế kỷ 20, đã bị quản thúc hoặc tống giam. Trong khi đó, những người Hồi giáo nhảy múa trên đường phố trong suốt ngày cuối tuần.

Nigar Goksel, một nhà phân tích kỳ cựu chuyên về Thổ Nhĩ Kỳ của Tổ chức Khủng hoảng Quốc tế, cho biết có hai kịch bản có thể xảy ra: Hoặc là ông Erdogan nhân vụ việc này cải tổ các thể chế ở Ankara sao cho có lợi cho ông ta, hoặc là chớp lấy khoảnh khắc đoàn kết nhiều thành phần xã hội khác nhau phản đối vụ đảo chính để đầu tư thực sự cho pháp trị và hợp pháp hóa các hình thức bất đồng chính kiến. Lịch sử của chính ông Erdogan cho thấy kịch bản thứ hai ít có khả năng xảy ra. Cứ mỗi khi ông ta vượt qua được thách thức quyền lực, từ các cuộc biểu tình đường phố cách đây 3 năm đến cuộc điều tra tham nhũng nhằm vào êkíp của ông, ông đều xử lý mạnh tay đối thủ và trở nên chuyên quyền hơn. Mặc dù chính phủ đã bắt giữ hàng nghìn binh sĩ và sĩ quan bị cáo buộc tham gia vụ đảo chính bất thành, song có dấu hiệu cho thấy chính phủ sẽ nhân cơ hội này mở rộng cuộc đàn áp sang cả những người bị cho là thù địch với chính phủ. Ngoài quân đội, chính phủ cũng cách chức hàng nghìn thẩm phán mặc dù những người này có vẻ không đóng vai trò gì trong vụ đảo chính.

Bài viết trên trang mạng của Tổ chức phân tích thông tin tình báo "Stratfor" cho rằng chiến dịch trấn áp sẽ làm suy yếu khả năng của quân đội, cụ thể là làm nhụt nhuệ khí và làm rời rạc sự phối hợp tác chiến. Việc bắt và tống giam các sĩ quan chỉ huy chiến đấu cũng như các sĩ quan phụ trách hậu cần có nguy cơ đẩy quân đội vào tình trạng vô tổ chức. Các kế hoạch đào tạo sẽ bị đảo lộn vì các cuộc diễn tập định kỳ bị hoãn hoặc hủy bỏ. Tâm lý hoài nghi sẽ lan rộng. Việc lên kế hoạch cho các chiến dịch quân sự sẽ trở nên khó khăn hơn do chính phủ cải tổ các cơ cấu chỉ huy và kiểm soát. Tất cả những thách thức mới này nảy sinh vào thời điểm không thể tệ hơn được nữa đối với quân đội Thổ Nhĩ Kỳ. Lực lượng này đang phải can dự mạnh mẽ vào cuộc chiến với Đảng Công dân người Kurd (PKK) cũng như đang sa lầy tại Syria và Iraq.

Một quân đội bị suy yếu sẽ khiến Ankara không còn nhiều công cụ để xử lý những cuộc chiến này. Sự thiếu gắn kết của quân đội Thổ Nhĩ Kỳ cũng làm phức tạp thêm những nỗ lực tại khu vực của các quốc gia khác. Cuộc chiến chống tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS) của Mỹ phụ thuộc nhiều vào Thổ Nhĩ Kỳ vì ở đây có căn cứ cho các chiến dịch không quân của Mỹ. Washington cũng dựa vào Thổ Nhĩ Kỹ để cắt đứt các tuyến hậu cần cho IS. Trên lý thuyết, quân đội Thổ Nhĩ Kỳ có vẻ là một trong những lực lượng mạnh nhất khu vực. Song, trên thực tế binh sĩ có tinh thần chiến đấu không cao và thường bất mãn. Những điểm yếu này thường được che giấu nhờ số lượng quân khổng lồ, trang thiết bị hiện đại, song vụ đảo chính bất thành vừa qua đã phơi bày tất cả. Sẽ phải mất vài năm để các lực lượng vũ trang của Thổ Nhĩ Kỳ hồi phục. Song tình trạng bất ổn tại khu vực sẽ chỉ càng nghiêm trọng hơn, và Thổ Nhĩ Kỳ đang rất cần đóng một vai trò trong nỗ lực kiềm chế tình trạng hỗn loạn đó nhằm mục đích củng cố vị thế của mình tại khu vực.

Bài viết trên trang mạng "National Interests" cho rằng quân đội Thổ Nhĩ Kỳ bị yêu cầu gánh vác ngày càng nhiều trách nhiệm trong bối cảnh Thổ Nhĩ Kỳ đang phải đương đầu với những thách thức sinh ra từ những chính sách gây tranh cãi của ông Erdogan - sự bất ổn về chính trị và kinh tế, cuộc chiến tranh được khuấy động lại với PKK, các vụ tấn công khủng bố của IS. Do đó, vấn đề mấu chốt hiện nay là ông Erdogan và đảng Công lý và Phát triển (AKP) cầm quyền cần phải hiểu được nguyên nhân họ bị một số thành phần trong quân đội oán hận. Và cách thức họ xử lý vụ đảo chính sẽ quyết định tương lai của Thổ Nhĩ Kỳ.

Nếu như Tổng thống Erdogan giảm bớt tham vọng và cho phép soạn thảo một hệ thống hiến pháp mới đảm bảo có những quy tắc dân chủ - tự do (đặc biệt là việc kiểm tra chéo) đồng thời củng cố tiến trình ra quyết sách được thể chế hóa, tình hình nội bộ Thổ Nhĩ Kỳ sẽ được cải thiện đáng kể trong tương lai gần. Trái lại, nếu như ông Erdogan và AKP tổ chức bầu cử đột xuất để đảm bảo nắm giữ đa số tuyệt đối, soạn thảo một hiến pháp thậm chí còn chuyên quyền hơn văn bản hiện hành, tình hình tại Thổ Nhĩ Kỳ sẽ chỉ càng tồi tệ hơn.