Quan hệ song phương Nga - Ukraine được thiết lập cách đây 30 năm, vào ngày 14/2/1992. Sự hợp tác chặt chẽ giữa hai nước láng giềng vùng Đông Âu, vốn từng là một quốc gia duy nhất, trong ba thập kỷ qua đã chuyển từ trạng thái quan hệ sâu sắc sang đối đầu nghiêm trọng.
Khởi đầu đầy hứa hẹn
Trong hai thập kỷ đầu tiên kể từ năm 1992, Nga và Ukraine tích cực thúc đẩy hợp tác song phương và trao đổi trên tinh thần láng giềng hữu nghị. Hai bên đã thiết lập cơ chế kiểm soát biên giới, phân chia Hạm đội Biển Đen và đề ra hợp tác quân sự-kỹ thuật. Và vào năm 1997, hai nước đã ký Hiệp ước Hữu nghị, Hợp tác và Đối tác giữa Ukraine và Liên bang Nga.
Tại thời điểm đó, hai nước láng giềng tích cực thúc đẩy quan hệ kinh tế thương mại, với kim ngạch song phương đạt con số khá cao vào thập niên 2000. Năm 2004, trao đổi thương mại giữa hai nước là 18 tỷ USD, cao hơn gấp đôi so với con số này năm 1999. Cùng với đó, quan hệ chính trị giữa hai nước vẫn khá gần gũi.
Người dân Moskva cầm cờ Nga và Ukraine tại một cuộc tuần hành trước sự kiện Crimea trưng cầu dân ý sáp nhập Nga năm 2014. Ảnh: AP
Bước ngoặt vào năm 2014
Cuộc chính biến năm 2014 ở Ukraine, được thực hiện với sự hậu thuẫn của phương Tây và chủ yếu do Washington đứng sau, đã dẫn đến bước thay đổi về mặt chính quyền và tạo ra bước ngoặt lớn trong quan hệ Nga - Ukraine. Vào ngày 23/2/2014, Nga tuyên bố rút Đại sứ Mikhail Zurabov khỏi Kiev. Sau khi Nga sáp nhập Crimea, Ukraine đã trả đũa bằng cách rút đại sứ của mình khỏi Moskva.
Dưới sức ảnh hưởng từ phương Tây, chính quyền mới ở Ukraine đã đột ngột thay đổi hướng đi trong quan hệ với Nga. Ukraine cáo buộc Nga đã sáp nhập bất hợp pháp Crimea và can thiệp vào các sự kiện đòi độc lập ở vùng Donbass. Các nhà lãnh đạo mới của Ukraine cũng cáo buộc Nga là "quốc gia xâm lược", đồng thời thúc đẩy chính sách chống lại Nga ở tất cả các cấp.
Kiev đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với những tham gia dự án xây dựng Cầu Crimea. Ảnh: TASS
Kể từ đó, Ukraine thường xuyên áp dụng biện pháp trừng phạt đối với các công ty và cá nhân Nga, cũng như lập ra danh sách đen về các nhân vật văn hóa Nga. Việc dạy tiếng Nga cho học sinh ở Ukraine bị hạn chế. Sách và phim của Nga bị cấm; hàng trăm đường phố và hàng chục thành phố đã được đổi tên theo nhằm xóa bỏ các di sản liên quan đến Nga.
Kiev cũng đóng cửa tuyến đường không và đường sắt kết nối trực tiếp với Nga. Đồng thời, nước này đóng cửa các phương tiện truyền thông đối lập, nhất là trong hai năm qua, vì các nhà chức trách cáo buộc đây là các phương tiện “truyền bá về Nga”. Mặt khác, các chính trị gia Ukraine ủng hộ việc khôi phục quan hệ với Nga sẽ bị truy tố hình sự.
Kể từ năm 2014, Ukraine đã liên tục rút khỏi các hiệp ước trong khuôn khổ Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG). Đáng chú ý, Verkhovna Rada (tên gọi của Quốc hội Ukraine) đã đóng băng hiệp ước hữu nghị với Nga vào ngày 1/4/2019.
Quan hệ ngoại giao vẫn được duy trì
Mặc dù Kiev áp dụng nhiều chính sách cứng rắn với Moskva song quan hệ ngoại giao giữa hai nước vẫn ở mức duy trì ở cấp Đại biện lâm thời. Đại sứ quán Nga tại Kiev, cũng như tổng lãnh sự quán ở Kharkov, Odessa và Lvov vẫn tiếp tục hoạt động. Ukraine duy trì đại sứ quán ở Moscow và tổng lãnh sự quán ở St.Petersburg, Novosibirsk, Yekaterinburg và Rostov-on-Don.
Chính chính quyền Kiev tuyên bố không thể cắt đứt quan hệ ngoại giao, bất chấp lời kêu gọi từ những người cực đoan ở Ukraine. Theo Bộ trưởng Ngoại giao Ukraine Dmitry Kuleba, thời điểm cắt đứt quan hệ ngoại giao là vào năm 2014 và giờ đây sẽ là một thảm họa kinh hoàng nếu đề cập lại vấn đề này. Ông Kuleba cho rằng sẽ không có lợi gì nếu cắt đứt quan hệ với Nga. Mặc dù Bộ Ngoại giao Ukraine không đưa ra lý lẽ cụ thể song một số người cho rằng nguyên nhân là vì vẫn còn khoảng vài triệu lao động Ukraine đang ở Nga.
Quân nhân Ukraine tham gia cuộc tập trận với các quốc gia thành viên NATO tại Lviv, ngày 24/9/2021. Ảnh: AFP/TTXVN
Bất chấp những trở ngại về quan hệ chính trị song phương, Nga vẫn là một trong những đối tác thương mại chính của Ukraine. Năm 2021, tổng khối lượng thương mại song phương đạt 10,1 tỷ USD.
Ruslan Bortnik, Giám đốc Viện Chính trị Ukraine, cho biết: “Điều này cho thấy bất chấp cuộc khủng hoảng giữa hai nước, chúng ta vẫn vô cùng quan trọng đối với nhau”. Nhà bình luận trên cho rằng quan hệ Nga - Ukraine hiện đang ở mức thấp nhất nhưng vẫn chưa bị cắt đứt hay bị phá hủy.
"Lý do chính mà hai nước chưa cắt đứt hoàn toàn quan hệ là tiềm năng to lớn cho việc khôi phục chúng", chuyên gia này tin tưởng. "Ukraine và Nga vẫn ràng buộc chặt chẽ về an ninh, văn hóa và chính trị. Bất kỳ sự kiện tiêu cực hoặc tích cực nào tác động đến một nước chắc chăn sẽ ảnh hưởng đến nước kia. Nó giống như một căn hộ chung: các phòng dường như tách biệt nhưng vẫn trong một căn hộ”.
Ý tưởng "căn hộ đơn” cũng đã được Tổng thống Ukraine đương nhiệm Vladimir Zelensky lên tiếng.
“Chúng tôi là hàng xóm của nhau, cùng sống trong ‘căn hộ’ này, và không ai định chuyển chỗ ở”, nhà lãnh đạo Ukraine thừa nhận. Tuy nhiên, ông tin rằng việc khôi phục quan hệ với Nga chỉ bắt đầu từ vấn đề Crimea, đồng thời lưu ý rằng sẽ không có sự thống nhất, cũng như không có khả năng diễn ra các giao thiệp bình thường, thẳng thắn và thân thiện.
Con đường phía trước
"Mối quan hệ Ukraine - Nga đã trải qua một chặng đường dài, từ quyết định chung về việc giải thể Liên bang Xô viết, cùng hoạch định tương lai và thành lập SNG, đến việc không thừa nhận và từ chối lẫn nhau cũng như lợi ích quốc gia của nhau mà chúng ta thấy ngày nay”, Bortnik lưu ý.
Theo chuyên gia này, 30 năm lịch sử cho thấy sự cần thiết của tạo dựng mối quan hệ mới, dựa trên sự gắn bó về kinh tế, sự đảm bảo về an ninh, cùng chung các mục tiêu và thực thi trên không gian hậu Xô viết. Chuyên gia này cho rằng năm 2014 đã trở thành điểm khởi đầu cho bước phát triển mới trong quan hệ hợp tác song phương.
"Tình hình năm 2014 cho thấy chúng ta cần phải xem xét lại các mối quan hệ của mình. Kiểu quan hệ cũ theo lối gia đình với ít quy tắc thành văn và nhiều quy tắc bất thành văn, không phải lúc nào cũng hiệu quả trong thế giới hiện đại. Ngày nay, chỉ dựa vào quá khứ thôi là chưa đủ, chúng ta cần một mô hình đồng thuận cho tương lai”. Nhà nghiên cứu chính trị cũng thừa nhận rằng hiện tại không có mô hình nào như vậy và thực tế này tạo ra những cuộc khủng hoảng mới.
Ngày nay, Nga vẫn để ngỏ với Ukraine và Moscow tin rằng việc thực hiện bước đầu tiên nhằm khôi phục hợp tác là tùy thuộc vào Kiev.
Đại biện lâm thời Nga tại Ukraine Alexander Lukashik cho biết: “Hiện tại, quan hệ Nga-Ukraine đang ở trong một cuộc khủng hoảng sâu sắc” nhưng đây không phải là lỗi của Moscow và “Nga, như đã nhiều lần được tuyên bố ở nhiều cấp độ khác nhau, sẵn sàng đối thoại về việc khôi phục quan hệ chính thức ”. Ông cũng nhấn mạnh: “Tương lai tùy thuộc vào lựa chọn của Ukraine”.