Cần bảo tồn, phát huy giá trị những giếng cổ ở Bá Hiến

Tồn tại cách đây đã hơn 600 năm, nhiều giếng cổ ở xã Bá Hiến, huyện Bình Xuyên (Vĩnh Phúc) vẫn giữ được nguyên bản. Đặc biệt giếng không bao giờ cạn nước, hiện vẫn đang được sử dụng. Người dân nơi đây coi giếng là "mắt của đất", là "trái tim của làng".


Theo ông Dương Đình Nghê, Chủ tịch MTTQ xã Bá Hiến, người đã dày công nghiên cứu và bảo tồn giếng cổ của làng cho biết: Giếng cổ ở đây có niên đại từ thời Hồng Đức nhị thập nhất niên (năm 1491). Thống kê trong toàn xã Bá Hiến hiện còn 13 chiếc giếng cổ; trong đó có 5 giếng còn nguyên bản, còn lại một số giếng hiện nay đã được sửa sang và đang được các hộ gia đình lấy nước phục vụ sinh hoạt hàng ngày. Nếu tính cả những giếng hiện đã bị vùi lấp, sụt lở thì số lượng còn nhiều hơn (khoảng 30 chiếc), tập trung ở 5 thôn Bá Hương, Thích Chung, Thiện Chi, Quang Vinh, Bá Hạ. Mỗi giếng đều có tên riêng như: Giếng Chun, giếng Chùa, giếng Trước, giếng Bò... Do đất đai bị phân chia nhiều lần nên một số giếng cổ nằm ở giữa đường đi, có chiếc lại nằm góc vườn, bờ ao thuộc phần đất của các hộ dân…

Một điều đặc biệt là trên thành miệng các giếng đều còn các dòng chữ ghi rõ niên đại xây dựng vào thời Hồng Đức và Đoan Khánh thời Lê sơ (cuối thế kỷ 15 đầu thế kỷ 16). Nét chữ khắc sâu mang đặc trưng lối chữ của thời Lê sơ. Nhờ có thông tin này mà người dân Bá Hiến biết chắc chắn các giếng cổ này đều có trên 500-600 tuổi. Điển hình là trên tang giếng cổ nhà ông Dương Văn Lại (thôn Thiện Chi) còn ghi lại nguyên vẹn dòng chữ "Hồng Đức nhị thập nhất niên Canh Tuất thập nguyệt tam thập nhật khởi tạo". Còn ở phiến đá đối diện giếng cổ còn lưu giữ được dòng chữ "Sùng Khang Cửu Niên Bính Tý tam nguyệt thập nhị thật trùng tu", điều này chứng tỏ các giếng cổ trong quá trình tồn tại luôn được sửa chữa, tu tạo.

Qua quan sát cho thấy các giếng cổ ở Bá Hiến về cơ bản có đặc điểm cấu tạo khá đồng nhất với tang (thành trên của giếng) hình vuông, được tạo bởi 4 phiến đá sa thạch hình chữ nhật màu xanh và vàng xám xếp khít dựng đứng bằng cách cắt vát và tạo lỗ mộng liên kết, kích thước dài khoảng từ 1,3 m - 1,54 m, rộng khoảng từ 0,7 m - 0,96 m. Trên một trong số 4 phiến đá ấy có ghi rõ niên đại xây dựng. Trên miệng giếng đều thấy dấu vết dây kéo lấy nước hằn những đường rãnh sâu. Phía dưới thành giếng hình tròn, được tạo bởi những viên cuội sông suối (dạng thỏi) xếp quay ngang cắm vào làm cho thành giếng lô xô rất lạ mắt. Đáy giếng khá sâu (khoảng trên dưới 5 m), được rải một lớp cát dày và một lớp rong guột khoảng 10 cm. Phía dưới lớp rong guột có 2 tấm gỗ lim dày 10 cm x dài 1,5 m x rộng 80 cm. Mặc dù trải qua hơn 600 năm nhưng lớp gỗ không hề bị mục trong môi trường nước, thành giếng không bị sụt lún hư hỏng, nước trong giếng rất trong, mát và quanh năm không đứt mạch, không bao giờ cạn.

Ông Nguyễn Viết Bồng ở thôn Bá Hương cho biết: Không biết giếng cổ có từ khi nào, chỉ biết cách đây 6-7 đời, gia đình ông đã có giếng cổ này. Điều lạ là vào mùa khô, các giếng đào, giếng khoan xung quanh nhà ông đều cạn trơ đáy, nhưng riêng giếng cổ của gia đình vẫn đầy ắp nước, ngoài phục vụ cho cả gia đình còn phục vụ cho cả làng khi thiếu nước. Qua 6 đời truyền lại, giếng của gia đình ông không bao giờ hết nước, mặc dù vào mùa khô nhưng lấy đến đâu, mạch nước lại cuộn lên đến đó. Nước múc lên rất trong, mát lạnh, khi uống có vị hơi ngọt, dùng để pha chè thì nước xanh lâu, vị lại thơm ngon…

Bà Dương Thị Lan, Chủ tịch UBND xã Bá Hiến cho biết: Theo quan niệm của người xưa, nguồn nước trong giếng duy trì sự sống, tạo cho con người, cảnh vật sinh sôi, nảy nở và phát triển lâu dài. Do vậy việc duy trì những chiếc giếng cổ, mà các đặc trưng về cấu trúc, kỹ thuật và niên đại đã gợi mở rất nhiều vấn đề lịch sử cần được quan tâm nghiên cứu. Tuy nhiên, những năm gần đây hiện tượng sửa chữa, cải tạo giếng cổ để phục vụ đời sống của bà con trong vùng khá phổ biến đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến xuất xứ của giếng cổ. Sự quí giá, độc đáo của những chiếc giếng cổ ở Bá Hiến là không thể phủ nhận, rất mong các cấp, các ngành trong huyện, trong tỉnh có phương án bảo tồn nguyên trạng hoặc tôn tạo các giếng cổ ở địa phương để phát huy giá trị.

Lâm Đào An