Với khoảng 12.000 người sinh sống chủ yếu trên địa bàn huyện Sơn Dương (tỉnh Tuyên Quang), đồng bào dân tộc Sán Dìu có rất nhiều nét văn hóa truyền thống độc đáo, trong đó tranh thờ là nghệ thuật dân gian quý báu được người Sán Dìu lưu giữ và bảo tồn cho đến ngày nay.

Những bức tranh thờ cổ hiện nay còn lại rất ít, chỉ có một số gia đình ở xã Thiện Kế, Sơn Nam (huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang) còn lưu giữ được. Ông Bàng Văn Lục, thôn Thiện Phong, xã Thiện Kế (huyện Sơn Dương) người có bộ tranh thờ cổ nhất. Màu của các bức tranh thờ này được làm từ các loại cây, đất có sẵn ở thiên nhiên nên rất bền màu và rất độc đáo.


Theo phong tục của người Sán Dìu, những thầy cúng khi thực hiện nghi lễ thường mang theo nhiều dụng cụ như: Tượng Thích Ca, rồng bằng đồng, cây tích trượng, lệnh bài... và đặc biệt là bao giờ cũng có tranh thờ. Sự hiện diện của các hình tượng trong tranh thờ tượng trưng cho các nhân vật tồn tại trong trí tưởng tượng về thế giới tâm linh của người Sán Dìu. Ngoài tranh thờ, người Sán Dìu còn có tranh Thánh, bộ Tam Đàn. Tranh Thánh được dùng làm ma cho thầy cúng. Sau một thời gian thầy cúng qua đời, gia đình tổ chức lễ cúng, trong buổi lễ được sử dụng tranh Thánh. Bộ Tam Đàn dùng để treo ở bàn thờ cùng tranh Thánh, với ý nghĩa để bảo vệ cho con cháu thầy cúng.

Ông Trần Văn Thắng, thôn Cao Đá, xã Sơn Nam (huyện Sơn Dương) cho biết, tranh thờ của dân tộc Sán Dìu phản ánh sinh động về thế giới quan của họ với thời gian trải rộng từ quá khứ tới hiện tại, từ ảo đến thực. Những bức tranh thờ của người Sán Dìu có nét vẽ giản dị và gần gũi, nhưng có thể giúp ta hình dung một cách cụ thể về những vị thần, vị thánh và Phật mà họ thường ngưỡng vọng. Theo quan niệm của dân tộc Sán Dìu, thế giới có 3 tầng: Tầng trên là thế giới của tổ tiên, các vị thần đức cao, vọng trọng; tầng giữa là nơi người thường tồn tại với hiện thân là con người; tầng dưới là thế giới âm phủ, địa ngục.

Hiện nay ở tỉnh Tuyên Quang không còn nghệ nhân sáng tác tranh thờ mà chỉ có những người chép lại tranh cổ. Các bức tranh thờ sau này đều được sao chép lại theo kiểu truyền thống. Giấy vẽ và màu sắc đến nay đã có những thay đổi. Cách đây khoảng hơn 10 năm, tranh thường được vẽ trên giấy của vỏ bao xi măng, chất liệu này thường dai, chịu đựng được thời tiết nóng ẩm của khí hậu miền Bắc và có màu gần với màu của giấy dó. Trong khoảng 1 - 2 năm trở lại đây, tranh thờ bắt đầu được vẽ nhiều trên vải. Người ta sử dụng phẩm màu để vẽ, đồng thời sử dụng công nghệ in hiện đại nhằm tạo ra các bức tranh có màu sắc sặc sỡ và tươi mới. Như vậy, cách làm tranh thờ đã có một quá trình phát triển không ngừng, từ cổ xưa đến hiện tại, từ cách làm thủ công đến hiện đại. Tuy nhiên, tranh thờ của dân tộc Sán Dìu vẫn giữ được bản chất và cái “hồn” của người Sán Dìu.

Bài và ảnh: Phan Anh