Nghi thức thiêng liêng và quan trọng nhất trong lễ hội Lôông Tồng là lễ cúng. Lễ vật bao gồm một mâm ngũ quả gọi là "Pan lệ" có bánh kẹo, hoa quả, một nải chuối, một cái bánh chưng. Một mâm "Còn Vòng" gồm một bát nước, một chai rượu trắng, một chai nước lã, một con gà luộc, 5 đôi chén, đũa và một bát gạo. Đặc biệt xã còn chuẩn bị một mâm cỗ lớn mà người dân nơi đây gọi là "Pan cộ" (có nghĩa là mâm cỗ “Cái”) gồm có: Hai đĩa xôi (một đỏ, một trắng), một con lợn, 3 bát hương, 15 chiếc chén, 12 đôi đũa, một mâm lễ gồm một cuộn vải Thái, 3 đĩa lá trầu không, vòng cổ, vòng tay, giấy vàng mã. Ngoài ra, mỗi thôn, bản còn chuẩn bị một mâm lễ vật, tùy theo điều kiện của từng thôn. Lễ vật là thịt gà, thịt lợn, vàng mã; đặc biệt là các loại bánh làm từ lúa, ngô do bà con sản xuất ra... Khi cúng xong, con lợn sẽ được chia đều cho các mâm, tượng trưng cho sự phát lộc, may mắn cho nhân dân các thôn, bản.
Sau khi lễ vật đã chuẩn bị xong, một người có uy tín trong làng bản bắt đầu đứng ra hành lễ. Các bài cúng khấn đều có nội dung cầu Thần Nông, Thành Hoàng phù hộ cho dân bản một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, thóc lúa đầy nhà, nhà nhà mạnh khỏe. Thầy Mo sẽ cúng bài "Sơ cao lặn khăm", cúng trời đất, thần linh và Thành Hoàng với nội dung: "Năm hết Tết đến, nhân dân làm mâm cơm tạ trời đất, thần linh, thổ địa và Thành Hoàng trong năm đã bảo vệ cho mưa thuận gió hòa, thóc lúa đầy bồ, con người khỏe mạnh. Cầu xin trời đất, thần linh, thổ địa và Thành Hoàng sang năm mới phù hộ cho bà con dân bản một năm mới tốt đẹp, mọi điều như ý muốn". Lời cúng của thầy Mo chính là ước nguyện của bà con dân bản, là triết lý rất giản dị, thể hiện sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên.
Tương truyền, trước đây xã Sơn A, huyện Văn Chấn được chia thành hai Sổng là Sổng Păn và Sổng Pọng. Sổng Păn là phía trên quốc lộ 32, gồm các bản: Viềng, Cóc, Co Cọi 2, Cọi 1, Cọi 3, chủ yếu là người dân tộc Thái. Sổng Pọng là phía dưới đường 32, gồm các bản: Văn, Ao Luông 1, Ao Luông 2, Ao Luông 3 và thôn Gốc Bục, chủ yếu là dân tộc Mường. Mỗi thôn, bản sắm 2 mâm để cúng lễ. Cụ Lò Văn Pâng, năm nay đã gần 90 tuổi nhớ lại: “Ngày tôi còn trai trẻ, năm nào cũng đi dự lễ hội Lôông Tồng và thường được chọn bê mâm lễ vật dâng đấng thần linh”. Lễ vật thường có hai mâm cỗ giống nhau, mỗi mâm có 1 con gà luộc (người dân nơi đây gọi là "Pan tạo cắp a nha", có nghĩa là mâm của Tạo Thổ và Tạo Phìa, là người đứng đầu trong một vùng). Sự sắp xếp đó thể hiện sự kính trọng của nhân dân đối với người có địa vị, đồng thời thể hiện tính trật tự trong xã hội.
Sau phần lễ là phần hội, đây là phần thu hút đông đảo người tham gia nhất. Phần hội để du khách thập phương đến xem và tham dự các trò chơi, trò diễn dân gian truyền thống như đẩy gậy, đu quay, kéo co, leo cột mỡ, đua mảng, múa xòe, hát khắp... mà điển hình là trò chơi ném còn, một trò chơi không thể thiếu trong lễ hội. Đây là trò chơi dân gian mang đậm dấu ấn tín ngưỡng phồn thực, thể hiện rõ quan niệm âm dương của cư dân Nam Á.
Ông Tạ Xuân Hiếu, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Yên Bái, cho biết: Lễ hội Lôông Tồng ngoài các trò chơi dân gian còn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Bà con dân tộc nơi đây mang các mâm lễ với những sản vật đến để tạ ơn Thần linh, Thổ địa và Thành Hoàng, những người đã có công khai phá vùng đất, lập bản, lập mường, chiến đấu bảo vệ bản mường như: Nàng Han, Tạo Ngần, Tạo Xuông... Cầu thần linh, tổ tiên phù hộ cho cho một năm trồng trọt, chăn nuôi mùa màng bội thu. Màu sắc được bày trên mâm cúng chủ yếu là màu hồng, đỏ, xanh, trắng, vì theo quan niệm của người dân nơi đây thì màu đỏ, hồng tượng trưng cho sự khỏe khoắn, may mắn; màu xanh là biểu tượng của hòa bình với ước nguyện cho đồng ruộng, cây cối luôn xanh tươi; màu trắng biểu hiện cho tâm hồn trong trắng, tâm đẹp, không làm việc ác, hướng tới cái thiện.
Lễ hội Lôông Tồng mang đậm bản sắc văn hóa dân gian truyền thống. Lễ hội còn là nơi giao lưu văn hóa gặp gỡ giữa các cộng đồng dân tộc nơi đây, tạo nên mối quan hệ gắn bó, đoàn kết, keo sơn giữa các tộc người. Thông qua lễ hội đã phản ánh được ước nguyện của người dân vào một mùa mới, năm mới mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Bài và ảnh: Viết Tôn