Tại hội nghị tổng kết thi hành Luật Điện lực ở các tỉnh phía Bắc, do Bộ Công Thương tổ chức ngày 20/6, tại Hà Nội, hầu hết các đại biểu tham dự đều nêu ý kiến cần phải sửa đổi, bổ sung Luật Điện lực cho phù hợp với sự chuyển biến của nền kinh tế hội nhập với khu vực và thế giới.

Thứ trưởng Bộ Công Thương Hoàng Quốc Vượng cũng cho rằng, kể từ khi Luật Điện lực được Quốc hội khóa XI, Kỳ họp thứ 6 thông qua ngày 3/12/2004 và có hiệu lực thi hành từ 1/7/2005 đến nay về cơ bản đảm bảo được sự quản lý thống nhất của Nhà nước đối với hoạt động điện lực; đồng thời khuyến khích được các thành phần kinh tế trong và ngoài nước tham gia phát triển ngành điện. Nhưng trên thực tế, Luật Điện lực đang bộc lộ những hạn chế nhất định và đặt ra những thách thức cho ngành điện trong thời gian tới nhất là khi triển khai thực hiện thị trường điện.

Chưa phù hợp với tình hình mới

Có thể khẳng định, Luật Điện lực là luật chuyên ngành, ban hành trong thời điểm Việt Nam đang trong giai đoạn chuyển đổi cơ chế quản lý nền kinh tế theo hướng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nên khi triển khai đã có những bất cập, chưa phù hợp với sự chuyển biến của nền kinh tế hội nhập. Trong khi đó, cơ chế chính sách về giá điện, đầu tư phát triển điện lực chưa thực sự khuyến khích được mọi thành phần kinh tế tham gia hoạt động điện lực. Đặc biệt, những quy định về giá điện chưa phù hợp với cơ cấu ngành điện hiện tại.

Đánh giá của Bộ Công Thương cho thấy, Điều 9 của Luật Điện lực quy định Bộ Công Thương chịu trách nhiệm theo dõi, kiểm tra việc thực hiện Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia, UBND cấp tỉnh chịu trách nhiệm theo dõi, kiểm tra việc thực hiện Quy hoạch phát triển điện lực địa phương. Tuy nhiên, Luật và các văn bản hướng dẫn Luật hiện hành không quy định cụ thể cơ chế kiểm tra, giám sát việc thực hiện Quy hoạch, đầu tư các dự án điện lực, các cơ chế thưởng - phạt về tiến độ và chất lượng đầu tư xây dựng các dự án nguồn và lưới điện nên hầu hết các dự án nguồn điện bị chậm tiến độ đã gây ảnh hưởng đến an toàn cung cấp điện nói riêng và thiệt hại đối với kinh tế - xã hội nói chung.

Trong Luật Điện lực cũng chưa quy định rõ ràng, cụ thể về quy hoạch phát triển nguồn điện sử dụng các dạng năng lượng mới, tái tạo; dự án nguồn điện sử dụng năng lượng mới, tái tạo với quy mô nào thì đưa vào Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia, quy mô nào thì đưa vào Quy hoạch phát triển điện lực địa phương; nhất là chưa quy định cụ thể các cơ chế, chế độ, chính sách về khuyến khích đầu tư, giá điện để thực hiện các dự án sử dụng năng lượng mới, tái tạo cho phát điện, góp phần bảo vệ môi trường, giảm thiểu biến đổi khí hậu.

Qua thực tế cho thấy, do không phải cam kết, không áp dụng các chế tài xử lý như trong cơ chế đấu thầu lựa chọn nhà thầu làm chủ đầu tư, nên hầu hết các Chủ đầu tư không tập trung thực hiện các giải pháp quyết liệt về thu xếp vốn, về hoàn thiện các thủ tục chuẩn bị đầu tư, thiết kế, mua sắm, xây lắp... Do vậy, hầu hết các dự án nguồn điện bị chậm tiến độ, tổng mức đầu tư không hợp lý, có nhiều khó khăn, phức tạp trong việc kiểm soát giá trị đầu tư, chất lượng của thiết bị công nghệ, nhất là các thiết bị phụ của các tổ máy nhiệt điện.

Việc thực hiện đầu tư lưới điện để đấu nối các nhà máy điện và trạm biến áp tiêu thụ điện vào lưới điện quốc gia cũng đang có những bất cập như: các ngân hàng không muốn cho vay vì các dự án này có hiệu quả kinh tế thấp hoặc bằng không; chưa có cơ chế đặc thù để giải quyết những khó khăn, vướng mắc về đầu tư (huy động vốn, thu hồi vốn,…) cho các đơn vị quản lý, vận hành lưới điện. Nhiều dự án lưới điện có yêu cầu kỹ thuật cao so với quy định của pháp luật như đường cáp ngầm, trạm biến áp GIS... do yêu cầu về mỹ quan đô thị và yêu cầu về bảo đảm mức độ dự phòng cao trong cung cấp điện của UBND các tỉnh, thành phố. Các ý kiến cũng nêu lên việc đấu nối lưới điện truyền tải, phân phối cần thiết phải có hợp đồng (hiện nay chỉ là thoả thuận kỹ thuật về đấu nối) để ràng buộc trách nhiệm của đơn vị quản lý vận hành lưới điện và của khách hàng sử dụng lưới điện trong việc đảm bảo tiến độ đầu tư xây dựng để đấu nối.

Đáng chú ý, sau khi Luật Điện lực có hiệu lực, thị trường điện lực ở Việt Nam chủ yếu vẫn là độc quyền tự nhiên, giá điện chưa được mở ra theo cơ chế thị trường, nguồn điện thường xuyên thiếu hụt so với nhu cầu tiêu thụ; do vậy tác động của Luật Điện lực còn rất hạn chế. Cụ thể, Luật đã quy định về nguyên tắc hoạt động, các cấp độ hình thành và phát triển thị trường điện lực cạnh tranh, nhưng chưa quy định rõ mô hình của từng cấp độ thị trường. Luật cũng chưa quy định rõ chức năng, nhiệm vụ giám sát vận hành thị trường điện và chưa giao cho cơ quan nào thực hiện. Thời gian qua mới thực hiện thí điểm thị trường phát điện cạnh tranh trong nội bộ Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) trong điều kiện thiếu điện, do vậy việc chào giá, định giá mới mang tính chất tập dượt, chưa mang tính hiệu quả kinh tế tài chính.

Bên cạnh đó, chính sách giá điện chưa thể hiện được cơ chế thị trường, vẫn thể hiện sự bù chéo giữa các nhóm đối tượng khách hàng sử dụng điện và giữa các vùng; chưa đảm bảo cho đơn vị điện lực thu hồi vốn đầu tư, các chi phí sản xuất kinh doanh và có lợi nhuận hợp lý để phát triển bền vững; nhất là chưa khuyến khích được các thành phần kinh tế trong nước, nước ngoài đầu tư phát triển nguồn điện; chưa thúc đẩy cá nhân, doanh nghiệp, cơ quan sử dụng điện tiết kiệm.

Ngoài ra, do chưa có sự phân định rõ ràng chức năng quản lý nhà nước và chức năng điều tiết điện lực, nhất là chưa tạo lập được địa vị pháp lý rõ ràng, nên hoạt động của cơ quan điều tiết điện lực ở nước ta, cụ thể là Cục Điều tiết điện lực đã có những khó khăn, vướng mắc, nhất là khi thị trường điện lực cạnh tranh đi vào hoạt động, sẽ phát sinh rất nhiều trở ngại trong điều hành, không đảm bảo tính khách quan, độc lập và không có đủ quyền hạn để điều chỉnh các đơn vị điện lực bị điều tiết.

Cần sửa đổi, bổ sung

Mặc dù vẫn đang còn một số tồn tại, nhưng về tổng thể, sau khi Luật Điện lực có hiệu lực, các văn bản hướng dẫn thi hành Luật do Bộ Công Thương ban hành đã tạo ra hành lang pháp lý, đáp ứng yêu cầu nâng cao trách nhiệm, giảm tính độc quyền và cửa quyền trong hoạt động của các đơn vị điện lực; đồng thời tạo điều kiện cho khách hàng sử dụng điện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của mình, nâng cao trách nhiệm trong việc cung cấp điện, thanh toán tiền điện, sử dụng điện an toàn...

Trên thực tế triển khai, không thể phủ nhận những kết quả có được từ khi có Luật Điện lực nhưng để sản xuất kinh doanh điện chuyển sang hoạt động theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, có một thị trường điện mang tính minh bạch và cạnh tranh nhất thiết phải sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Điện lực cho phù hợp với tình hình mới.

Do vậy, Bộ Công Thương đề nghị bổ sung một chương hoặc một điều về khai thác và sử dụng năng lượng mới, tái tạo để phát điện; sửa đổi Điều 9 theo hướng giao cho Bộ trưởng Bộ Công Thương thực hiện nhiệm vụ bổ sung, điều chỉnh các dự án nguồn điện không thuộc nhóm các nhà máy điện lớn, có ý nghĩa quan trọng về kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh và toàn bộ các dự án lưới điện phát sinh, không có trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Điều 10 được sửa đổi theo hướng quy định cụ thể về quyền hạn, trách nhiệm trong việc thực hiện chủ trương, cơ chế kêu gọi các nguồn vốn khác của doanh nghiệp trong nước, của các tổ chức quốc tế…cho lập, thẩm định quy hoạch; Bổ sung một số cơ chế, chính sách và các chế tài có liên quan đến việc huy động vốn, cho vay vốn, hợp đồng trong khâu đấu nối lưới điện và đền bù di dân, giải phóng mặt bằng hành lang tuyến.

Về việc hình thành và phát triển thị trường điện lực cạnh tranh, các đại biểu đề nghị chương IV của Luật Điện lực cần phải sửa đổi, bổ sung theo hướng: quy định các điều kiện, tiêu chí, nguyên tắc tổ chức có liên quan đến ranh giới, phạm vi quản lý khai thác tài sản, đầu tư, hạch toán kinh tế, quản lý vận hành và cơ chế hoạt động đối với từng khâu phát điện, truyền tải điện, mua - bán buôn điện, phân phối - bán lẻ điện phù hợp với các cấp độ thị trường điện lực cạnh tranh. Bên cạnh đó, áp dụng giá điện khác nhau đối với các địa bàn, khu vực có điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau; quy định rõ cơ chế ưu đãi, hỗ trợ, bù đắp chênh lệch giá điện cho các nhà máy điện sử dụng năng lượng mới, tái tạo.

Điều 30, Điều 31 cũng được sửa đổi, bổ sung theo hướng: Thủ tướng Chính phủ quyết định chủ trương, cơ chế, điều kiện, nguyên tắc định giá điện, khung giá bán lẻ điện trong từng thời kỳ phù hợp với từng cấp độ phát triển thị trường điện lực cạnh tranh; đồng thời giao cho Bộ trưởng Bộ Công Thương quyết định Biểu giá bán lẻ điện chi tiết, khung giá phát điện, giá truyền tải điện, giá phân phối điện, giá dịch vụ phụ trợ hệ thống điện, các loại phí như điều độ hệ thống điện, điều hành giao dịch thị trường và điều chỉnh giá điện theo cơ chế thị trường đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Giá bán lẻ điện ở vùng nông thôn, miền núi, hải đảo đã nối vào lưới điện quốc gia được xác định và thực hiện theo Biểu giá bán lẻ điện do Bộ trưởng Bộ Công Thương quy định. Giá bán lẻ điện ở vùng nông thôn, miền núi, hải đảo chưa hoặc không thể nối vào lưới điện quốc gia được xác định và thực hiện theo cơ chế bảo đảm kinh doanh.

Ngoài việc sửa đổi, bổ sung một số điều về giấy phép hoạt động điện lực; điều kiện, trình tự, thủ tục thông báo, kiểm tra và quản lý với các đơn vị tư vấn thiết kế các công trình điện; quyền và nghĩa vụ của các đơn vị điện lực và khách hàng sử dụng điện, việc điều tiết hoạt động điện lực còn được sửa đổi, bổ sung theo hướng: Cơ quan điều tiết điện lực có nguồn thu, độc lập về tài chính và cơ chế hoạt động, được quyền quyết định một số vấn đề trong điều tiết hoạt động điện lực. Bên cạnh đó, bổ sung chức năng giám sát vận hành thị trường điện và bắt buộc tuân thủ cho cơ quan điều tiết điện lực. Trong đó khẳng định Cơ quan điều tiết điện lực có trách nhiệm ban hành hoặc phê duyệt các loại giá, phí trong hoạt động điện lực (gồm giá truyền tải điện, giá phân phối điện, giá mua bán điện đầu vào của công ty phân phối điện, giá bán buôn điện, các loại giá và phí khác có liên quan, phê duyệt hợp đồng mua bán điện).

Được biết, ngày 22 và 24/6 tới, hội nghị tổng kết thi hành Luật Điện lực sẽ tiếp tục được tổ chức tại Đà Nẵng và thành phố Hồ Chí Minh nhằm đánh giá toàn diện những kết quả đạt được trong thời gian qua và kiến nghị những nội dung cần sửa đổi, bổ sung Luật cho phù hợp với tình hình mới.

Mai Phương