Nhà dài của đồng bào Êđê là một kiến trúc độc đáo, một nét đặc trưng trong đời sống sinh hoạt, văn hóa, tín ngưỡng của cư dân Tây Nguyên nói chung, và của Đắk Lắk nói riêng. Tuy nhiên, hiện cả tỉnh chỉ còn 2.608 ngôi nhà dài truyền thống, chiếm khoảng gần 30% trong tổng số nhà của đồng bào Êđê. Thậm chí, tại nhiều buôn làng như buôn Kô Sir, buôn Pănn Lăm (thành phố Buôn Ma Thuột)... không còn ngôi nhà dài truyền thống nào.

Nhà dài của đồng bào Ê đê dần bị mai một do đô thị hóa và nguồn nguyên liệu cạn kiệt.

Trước “cơn lốc” của đô thị hóa cũng như sự cạn kiệt của nguồn vật liệu (chủ yếu là gỗ), đồng bào ở các buôn làng đã chuyển từ nhà sàn dài truyền thống bằng gỗ sang nhà dài bằng bê tông cốt thép, hay làm nhà trệt theo kiểu nhà ở của đồng bào Kinh. Thậm chí, ngay với những nhà văn hóa cộng đồng được chính quyền đầu tư xây dựng tại các buôn của đồng bào Êđê, giờ cũng là nhà dài sàn bê tông, tường xây bằng gạch, cầu thang, cột nhà đều đổ bê tông... Nhiều già làng cho rằng, những ngôi nhà dài kiểu mới này không có hồn cốt của ngôi nhà dài truyền thống bằng gỗ của đồng bào Êđê.

Trong bối cảnh đó, buôn Akô Dhông (nằm ngay trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột) đã có cách bảo tồn các ngôi nhà dài truyền thống khá hiệu quả. Già làng Ama H’rin của buôn Akô Dhông đã phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức họp với dân trong buôn, thông báo hộ nào có nhu cầu làm nhà ở mới theo kiểu nhà của đồng bào Kinh (không phải nhà sàn dài truyền thống) thì chỉ được làm ở phía sau các ngôi nhà dài sàn truyền thống. Nếu hộ gia đình nào không chấp hành, buôn làng phạt và buộc phải tháo dỡ. Nhờ vậy, hiện nay, buôn Akô Dhông vẫn giữ được 53 ngôi nhà sàn dài truyền thống của đồng bào Êđê. Hiện buôn Akô Dhông đã trở thành điểm du lịch hấp dẫn của khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, phần lớn các ngôi nhà sàn dài truyền thống này đang ngày một xuống cấp. Già làng Ama H’rin cho biết, nếu không được quan tâm bảo tồn sớm, khoảng vài chục năm nữa, nhà dài của đồng bào Êđê chỉ còn là ký ức.

Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao - Du lịch Đắk Lắk Trương Bi cho biết, nếu mất nhà sàn dài truyền thống, các phong tục tập quán, nghi lễ của đồng bào như vòng đời người, nghi lễ nông nghiệp, văn hóa cồng chiêng, uống rượu cần, kể khan, hát ay ray và nhiều sinh hoạt truyền thống tốt đẹp khác nữa của cộng đồng sẽ mất đi.

Bài và ảnh: Quang Huy