Ngày 8/8/1967 đã ghi một dấu mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập khu vực với sự ra đời của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Từ 5 nước thành viên ban đầu, đến nay, ASEAN đã hội tụ 10 thành viên gồm Inđônêxia, Malaixia, Philíppin, Xinhgapo, Thái Lan, Brunây, Campuchia, Lào, Mianma và Việt Nam. Sau 45 năm phát triển với không ít thăng trầm, ASEAN ngày nay đã trở thành một tổ chức khu vực toàn diện, một thực thể chính trị-kinh tế năng động, có vai trò và vị thế quan trọng ở khu vực Đông Nam Á và châu Á-Thái Bình Dương.

Củng cố khối đoàn kết cộng đồng

Thực tiễn 45 năm qua đã cho thấy, ASEAN là một tổ chức hợp tác khu vực có sức sống mãnh liệt và khả năng thích ứng nhanh chóng với những biến đổi của thời cuộc. Điều đó thể hiện rõ qua những kết quả hợp tác trong những năm qua và khả năng ứng phó hiệu quả hơn với các thách thức đặt ra, kể cả các tác động nặng nề của cuộc khủng hoảng tài chính - kinh tế toàn cầu hiện nay. Nổi bật nhất là những nỗ lực để đưa Hiến chương ASEAN đi vào cuộc sống, tạo cơ sở pháp lý và khuôn khổ thể chế cho ASEAN gia tăng liên kết khu vực, trước mắt là hỗ trợ mục tiêu xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015.

Tổng Thư ký LHQ Ban Ki-moon và các trưởng đoàn ASEAN tại Hội nghị Cấp cao ASEAN - LHQ trong khuôn khổ Hội nghị Cấp cao ASEAN 17 tại Hà Nội tháng 10/2010. Ảnh: Trọng Đức-TTXVN.

ASEAN đang quyết tâm hướng tới mục tiêu hình thành một cộng đồng gắn kết về chính trị, vững mạnh về kinh tế và đùm bọc, chia sẻ lẫn nhau giữa các quốc gia vào ngày 1/1/2015. Trong tiến trình đó, người dân các nước ASEAN, đối tượng trung tâm mà Cộng đồng ASEAN hướng tới, sẽ được sống trong môi trường hòa bình, ổn định và hòa hợp; được tạo điều kiện phát triển bền vững và thịnh vượng trong một không gian kinh tế mở, có khả năng cạnh tranh cao; được tiếp cận với các dịch vụ và phúc lợi xã hội toàn diện, với các giá trị và bản sắc văn hóa đặc sắc được gìn giữ và tôn trọng.

Trước ngưỡng cửa hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015, ASEAN đang có những bước chuyển mình mạnh mẽ về chất thông qua các nỗ lực tăng cường hợp tác và liên kết nội khối trên cả 3 trụ cột chính trị - an ninh, kinh tế và văn hóa - xã hội.

Lễ thượng cờ ASEAN tại trụ sở Bộ Ngoại giao Việt Nam ngày 8/8/2012 nhân kỷ niệm 45 năm Ngày thành lập ASEAN.

Về Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC), thời gian qua, ASEAN là một trong những nhân tố quan trọng hàng đầu trong việc bảo đảm môi trường hòa bình, an ninh và hợp tác vì phát triển ở khu vực. Vai trò quan trọng hàng đầu này được thể hiện sinh động qua nỗ lực to lớn của ASEAN trong việc đẩy mạnh hợp tác và xây dựng các quy tắc ứng xử, thông qua đó tăng cường hiểu biết và tin cậy lẫn nhau, ngăn ngừa xung đột giữa các quốc gia ở khu vực.

Trong bối cảnh khu vực và thế giới diễn biến và thay đổi nhanh chóng, tác động nhiều chiều đến khu vực, ASEAN cần tiếp tục tăng cường đoàn kết và phối hợp lập trường thống nhất nội bộ; đồng thời tiếp tục tăng cường đối thoại, xây dựng lòng tin cũng như đẩy mạnh xây dựng và chia sẻ các chuẩn mực ứng xử, phát huy hiệu quả các công cụ, cơ chế hợp tác chính trị - an ninh khu vực hiện có, như: Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Ðông - Nam Á (TAC), Hiệp ước Khu vực Ðông - Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANWFZ), Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Ðông (DOC), Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị các Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+)..., vì các mục tiêu chung là hòa bình, an ninh, ổn định và hợp tác ở khu vực.

Cùng với những thành công nổi bật trong hợp tác chính trị, hợp tác kinh tế giữa các nước ASEAN cũng ngày càng được tăng cường, góp phần quan trọng vào việc hiện thực hóa mục tiêu xây dựng Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) vào năm 2015, thúc đẩy hội nhập kinh tế và nâng cao tính cạnh tranh của mỗi nước, cải thiện đời sống người dân.

Hiện các nước ASEAN đang nỗ lực thực hiện mục tiêu hình thành AEC vào năm 2015, sớm hơn kế hoạch ban đầu 5 năm. Ðể làm được điều đó, các nước cần vượt qua nhiều thách thức, trong đó có việc tiếp tục nâng cao tổng kim ngạch trao đổi thương mại nội khối, thu hẹp khoảng cách phát triển, tăng cường đầu tư cho giáo dục và cơ sở hạ tầng.

Cộng đồng Văn hóa - Xã hội (ASCC) chiếm một vị trí đặc biệt trong tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015.

Mục tiêu quan trọng nhất của ASCC là thúc đẩy tiến bộ xã hội và xây dựng bản sắc chung ASEAN. Sự phát triển của ASCC được xem xét và đánh giá trên cơ sở tổ chức thực hiện và triển khai Kế hoạch tổng thể. Kế hoạch tổng thể xây dựng ASCC, được thực hiện trong giai đoạn 2009-2015, bao gồm 6 lĩnh vực trọng tâm: Phát triển con người, phúc lợi và bảo hiểm xã hội, các quyền và bình đẳng xã hội, bảo đảm môi trường bền vững, tạo dựng bản sắc ASEAN và thu hẹp khoảng cách phát triển.

Cộng đồng hợp tác vì hòa bình và phát triển

45 năm qua, khát vọng hòa bình và phát triển luôn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt chiều dài hoạt động của các nước thành viên ASEAN. Ðoàn kết, hợp tác cùng phát triển luôn luôn là xu thế chủ đạo, là chất keo kết dính chặt chẽ quan hệ giữa các quốc gia trong Hiệp hội. Ngày nay, hợp tác và liên kết ASEAN đang bước vào giai đoạn phát triển mới. ASEAN đã trở thành hạt nhân thu hút và gắn kết sự tham gia của gần 20 đối tác, trong đó có các cường quốc và trung tâm lớn trên thế giới vào các tiến trình đối thoại và hợp tác ở khu vực, do chính ASEAN khởi xướng và giữ vai trò chủ đạo.

Những hệ thống chuẩn mực ứng xử do ASEAN thiết lập, nhất là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC) đến nay đã được 27 nước trong và ngoài khu vực, trong đó có các nước lớn, chấp nhận tham gia, đưa TAC trở thành Bộ quy tắc ứng xử chung ở khu vực. Các công cụ thúc đẩy hòa bình và an ninh khu vực khác như Hiệp ước Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANWFZ), Tuyên bố về cách ứng xử của các bên liên quan ở Biển Đông (DOC) đang tiếp tục được đề cao và phát huy tác dụng. Thông qua những nỗ lực kể trên, ASEAN đã khẳng định được vai trò của một nhân tố quan trọng gắn kết các lợi ích đan xen, là động lực của các tiến trình đối thoại và hợp tác ở khu vực.

ASEAN đã thiết lập “quan hệ đối thoại” theo khuôn khổ ASEAN+1 với các đối tác gồm: Ôxtrâylia, Canađa, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Liên minh châu Âu (EU), Ấn Ðộ, Niu Dilân, Nga, Mỹ, Liên hợp quốc và một đối tác theo lĩnh vực là Pakixtan. Thông qua các mối quan hệ này, ASEAN đã tranh thủ được sự ủng hộ và hỗ trợ đáng kể của các đối tác cho nỗ lực đẩy mạnh hợp tác và tăng cường liên kết khu vực của Hiệp hội, cũng như cùng chung tay giải quyết các vấn đề chung tác động đến khu vực.

Bên cạnh đó, ASEAN cũng khởi xướng và chủ trì nhiều khuôn khổ và cơ chế hợp tác khu vực quan trọng như: ASEAN+3 (Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc), Hội nghị cấp cao Ðông Á (EAS, với các đối tác Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Ðộ, Ôxtrâylia, Niu Dilân, Nga và Mỹ), Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF với 27 đối tác). Các diễn đàn này, với sự tham gia của các đối tác lớn và nhỏ, trong và ngoài khu vực, mỗi cơ chế có những đặc thù riêng, đã tạo thành mạng lưới đan xen nằm trong một cấu trúc khu vực mở, với ASEAN ở vị trí trung tâm, cùng hướng đến mục tiêu chung là thúc đẩy đối thoại, hợp tác vì hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển ở khu vực.

Với vị trí địa - chiến lược quan trọng ở khu vực, cùng với những chính sách rộng mở và đóng góp to lớn, ASEAN đã trở thành đối tác không thể thiếu của các nước lớn và các trung tâm lớn trên thế giới. Các đối tác đều coi trọng quan hệ và đẩy mạnh hợp tác toàn diện với ASEAN cả về đa phương và song phương, hỗ trợ ASEAN xây dựng Cộng đồng, ủng hộ vai trò chủ đạo của Hiệp hội ở khu vực; coi ASEAN như một địa chỉ tin cậy, một xúc tác quan trọng để gắn kết và hài hoà các lợi ích đan xen, cùng hướng tới mục tiêu chung là duy trì hòa bình, ổn định và cùng phát triển thịnh vượng.

Việt Nam – thành viên tích cực và có trách nhiệm

Ngày 28/7/1995 đã ghi một dấu mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập khu vực và thế giới của Việt Nam cũng như trong quá trình phát triển của ASEAN với việc Việt Nam trở thành thành viên chính thức của ASEAN.

Trong suốt chặng đường 17 năm qua, Việt Nam đã tham gia tích cực và có nhiều đóng góp quan trọng trên tất cả các lĩnh vực hợp tác của ASEAN cũng như trong việc xác định tương lai phát triển, phương hướng hợp tác và các quyết sách lớn của ASEAN, góp phần tăng cường đoàn kết và hợp tác, nâng cao vai trò và vị thế quốc tế của Hiệp hội.

Dấu ấn Việt Nam thể hiện khá đậm nét trong việc tổ chức những hoạt động quan trọng cũng như trong việc xây dựng các quyết sách lớn của ASEAN. Chỉ ba năm sau khi trở thành thành viên ASEAN, Việt Nam đã để lại trong lòng bạn bè ASEAN và quốc tế những ấn tượng sâu sắc với việc tổ chức thành công Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6 (Hà Nội, tháng 12/1998).

Kết quả của Cấp cao ASEAN-6, nhất là việc thông qua Chương trình Hành động Hà Nội (HPA) để thực hiện Tầm nhìn ASEAN 2020, đã giúp ASEAN duy trì đoàn kết, hợp tác và củng cố vị thế quốc tế trong lúc Hiệp hội đang ở thời điểm khó khăn nhất do tác động của cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính năm 1997 - 1998. Tiếp đó, Việt Nam cũng đã đảm nhận tốt vai trò Chủ tịch Ủy ban Thường trực ASEAN nhiệm kỳ 7/2000 – 7/2001, với kết quả là Tuyên bố Hà Nội về Thu hẹp khoảng cách phát triển được thông qua tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 34 (7/2001), thể hiện nỗ lực thúc đẩy hợp tác và tăng cường liên kết khu vực, bảo đảm sự phát triển cân bằng và bền vững của Hiệp hội.

Việt Nam cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy ASEAN chuyển sang giai đoạn mới, đó là hướng tới mục tiêu hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015 với ba trụ cột chính trị - an ninh, kinh tế và văn hóa - xã hội, và hoạt động trên cơ sở pháp lý là Hiến chương ASEAN. Vai trò tích cực và sự đóng góp quan trọng của Việt Nam được thể hiện rõ trong quá trình hình thành ý tưởng, hoạch định chính sách, xây dựng và triển khai các văn kiện cơ bản của ASEAN hướng tới mục tiêu xây dựng Cộng đồng ASEAN.

Đặc biệt, trong năm 2010, trên cương vị Chủ tịch ASEAN, Việt Nam đã để lại những dấu ấn khó phai. Đó là những sáng kiến có giá trị cao trong nhiều vấn đề khu vực quan trọng, góp phần tạo chuyển biến về chất trong tiến trình xây dựng và nâng cao vị thế cộng đồng ASEAN. Đặc biệt, Việt Nam đã xây dựng được những tiếng nói đồng thuận về sự cần thiết phải duy trì hòa bình, ổn định khu vực; thúc đẩy các bên liên quan đi đến triển khai Tuyên bố ASEAN - Trung Quốc về ứng xử ở Biển Đông (DOC) để hướng tới xây dựng Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC).

Thực tiễn 17 năm qua đã khẳng định chủ trương gia nhập ASEAN của Việt Nam là quyết sách đúng đắn, kịp thời, có ý nghĩa lịch sử và chiến lược quan trọng. Tham gia hợp tác ASEAN đã và sẽ mang lại cho Việt Nam nhiều lợi ích quan trọng và thiết thực về chính trị - an ninh, kinh tế, văn hóa - xã hội và đối ngoại, mà bao trùm là giữ vững môi trường quốc tế thuận lợi cho công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước cũng như hỗ trợ cho Việt Nam hội nhập khu vực và quốc tế.

Là một bộ phận hữu cơ, không tách rời của ASEAN, Việt Nam sẽ tiếp tục đồng hành cùng ASEAN hướng tới tương lai tươi sáng của Cộng đồng ASEAN.

TL